سپر

سپر از سلاح های سنتی دفاعی به حساب می آید که برای جلوگیری از حملات سلاح هایی چون شمشیر ، تبر ، گرز یا تیرهای پرتابی طراحی شده بودند. در اندازه های مختلفی تهیه می شد ؛ از یک قطعه مستطیل شکل بزرگ که کل بدن را می پوشاند تا سپر های کوچک. برخی از آن ها ضخیم ، سنگین و چوبی ساخته می شدند تا از سربازان در برابر نیزه و تیرهای پرتابی محافظت کند ، برخی دیگر نازک و سبک بودند و عمدتا برای منحرف کردن یا شکستن تیر ها طراحی شده بودند. جنگجویانی که در جنگ ها سرعتی و غافلگیرانه عمل می کنند ، هم زرهی سبک می پوشند و هم سپری کوچک ، سبک و نازک به دست می گیرند تا مانع از سرعتشان نشود.

سپری از جنس چوب و نقاشی شده ، استرالی ، مربوط به قرن نوزدهم میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

در پیش از تاریخ و دوران اولیه تمدن ، سپر ها را از چوب ، پوست حیوانات و بافته هایی از نی یا ترکه تهیه می کردند. گاهی آن ها را از فلز نیز می ساختند ؛ گمان می رود که سپرهای فلزی بیشتر از این که کاربردی باشند جنبه تشریفاتی داشتند مانند سپر « یتولم / Yetholm » از دوره برنز و سپر « باترسی / Battersea » از عصر آهن. (با این حال سپر هایی از جنس چوب یا پوست حیوانات متداول تر بود.)
در دوره کلاسیک قدیم و قرون وسطی ، آن را معمولا از درخت صنوبر که بسیار مقاوم بود می ساختند. در بعضی موارد روی آن را با چرم یا پوست خام می پوشاندند.

سپر یتولم / Yetholm

سپر باترسی / Battersea

اغلب سپر ها با یک الگوی رنگی یا تمثال حیوانی تزئین می شدند تا معرف قبیله یا ارتش خود باشند. در قرن هجدهم میلادی سربازان اسکاتلندی از سپر کوچکی به نام targe استفاده می کردند.

در قرن 21 میلادی ، واحد های نظامی و پلیسی در اقدامات ضد تروریستی ، نجات گروگان ها ، کنترل شورش و محاصره از سپر استفاده می کنند.

سپر Targe ، آلمان ، 1450 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

سپر targe ، از جنس چوب و برنج و چرم ، اسکاتلند ، 1750 - 1700 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

سپری از جنس فولاد - طلا - نقره ، فرانسه ، 1555 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

در مشرق زمین به خصوص ایران سپر همواره شکل مدور و کوچک خود را حفظ کرد و در شیوه ساختن آن نیز تغییر فاحشی صورت نگرفت. سپر های پولادین را به سبب وزن زیاد کمی کوچک تر از سپر های معمولی می ساختند به همین سبب اگر بزرگتر ساخته می شد باید از ضخامت آن کم می گردید که این کار از استحکام سپر کم می کرد.

در میان ایرانی ها ، افغان ها ، مسلمانان هند و بلوچ ها سپرهایی از پوست کرگدن یا فیل رایج بود. این پوست ها از هند و حبشه وارد ایران می شدند و بدون این که ضخامت و استحکام آن از بین رود آن را شفاف کرده و آن را مانند یک قطعه فلز نازک و یا کهربای زرد جلوه می بخشیدند و بر روی آن با رنگ یا طلا نقوشی ترسیم می کردند. این سپرها در مقابل سلاح های تیز و برنده استقامت بیشتری داشت.
بر روی سپر ها چهار یا شش قپه فلزی ساده یا قلم زنی شده یا نقره کوب و یا فولاد مشبک تعبیه می کردند که انتهای آن ها از سپر خارج شده و توسط حلقه های آهنی که از میان آن ها تسمه های چرمی می گذشت به سپر  نصب می شد. برای این که دست از ضرباتی که دشمن بر سپر وارد می کرد در امان بماند یک یا دو بالشتک دراز در میان تسمه ها قرار می دادند.
گاهی دو قپه اضافی که شکلشان با قپه های دیگر فرق داشت نیز جهت رد کردن تسمه دیگری بر روی سپر قرار می دادند تا شخص بتواند هنگام راه رفتن سپر را به گردن بیاویزد.

سپر های ایرانی هرگز مسطح نبودند ولی تحدب آن ها بسیار کم بود. این سپرها را با صدف ، عاج یا فلزات گرانبها و جواهرات می آراستند و گاهی قپه ها را میناکاری می کردند و برای استحکام بیشتر سپر را به روغن مخصوصی می آغشتند.
قطر سپرهای چرمی ایرانی از نیم متر تا یک متر و نیم بوده و نمونه های بسیاری از آن ها در موزه دانشکده افسری موجود می باشد.

در دوره انحطاط این گونه سلاح ها ، سپر های بزرگ آهنین و منقوشی ساخته شده  که هیچ گونه استحکامی ندارند و صرفا به منظور تزئین تهیه می شدند. مرکز ساخت این سپرهای تزئینی « اصفهان » بوده است.

سپر نادری 

نادرشاه افشار در جنگ های بسیاری از آن استفاده کرده است. این سپر از پوست کرگدن ساخته شده و حدود 46 سانتی متر قطر دارد. پوشش آن در ابتدا ساده بود اما بعد ها به دستور فتحعلی شاه قاجار مرصع شد و جزو اموال و جواهرات سلطنتی قرار گرفته است و هم اکنون در گنجینه شماره 28 موزه جواهرات ملی ایران از آن نگهداری می شود.

سپر نادرشاه افشار ، محل نگهداری : موزه جواهرات ملی ایران

در موزه نظامی ارتش شاهنشاهی دو سپر تزئینی به قطر 50 سانتی متر وجود داشته که به روش الکتروتیپی[1] و روکش نقره ساخته شده اند. این سپر ها در سال 1340 ش. از کاخ گلستان به این موزه انتقال داده شده اند. درباره اصل و منشا این سپر ها سندی وجود نداشته بنابراین تحقیقاتی در این زمینه صورت گرفته است که در اینجا به آن ها می پردازیم.
در موزه « هنر و تاریخ » شهر ژنو سپری وجود دارد که به سبک دوره عالی رنسانس ساخته شده و به نام « جنگ سانتوریون های رومی » مشهور است. این سپر در قرن 16 میلادی از طرف شخصی به نام « آندره ریشار کلاندرینی » به موزه اهدا شده است. این سپر در بین سال های 1550 – 1559  در پاریس از روی طرح های « ژول رومن » که شاگرد رافائل بود ساخته شده است. حکاکان آلمانی از این سپر قالب هایی تهیه کردند که این سپر ها و بدل هایشان هم اکنون در موزه های استکهلم ، لوور ، ویندزور و متروپولیتن از آن ها نگهداری می شود.
یکی از سپرهایی که از روی اصل ساخته شده جزو مجموعه « پرنس شارل دوپروس » بوده است.
نکته قابل توجه ، نوشته ایست که در پشت سپر با این مضمون وجود دارد: « قسمت علوم و هنرهای الکینگتون ». تحقیقاتی در این زمینه نیز صورت گرفت که مشخص می کرد این موسسه در نیمه دوم قرن نوزدهم ، شش سپر به روش الکتروتیپ از روی سپرهای مختلف به سفارش موزه ویکتوریا و آلبرت تهیه کرده است. این سپر در سال 1877 میلادی به موزه وارد شده و نمونه ای از سپری است که در مجموعه پرنس شارل دوپروس وجود داشته است. تفاوت موجود بین سپر موزه ژنو و سپر ما در این است که سپر اصلی فاقد قسمت برآمده مرکزی است ، در حالی که در سپر ما این قسمت مجددا ساخته شده و حاشیه آن نیز به طرز دیگری کار شده است ، اما از نظر طرح کلی همه چیز آن مشابه و مطابق با اصل آن می باشد.

سپر بعدی فتح شهر محاصره شده ای را به نمایش می گذارد که تاج پیروزی به وسیله فرشته فتح بر سر فاتح شهر گذاشته می شود. همچنین زندانیان و اردوی نظامی و غارت شهر نیز بر روی این سپر به تصویر کشیده شده است. نمونه ای از این سپر در سال 1879 میلادی وارد موزه ویکتوریا و آلبرت شده است. با توجه به تاریخ های مذکور می توان به این نتیجه رسید که این سپر ها هدایایی از طرف دربار انگلستان به ناصرالدین شاه بوده است.

پانویس

1. روش الکتروتیپی : برداشت نقش حکاکی شده روی ورقه مس با استفاده از قوه برق

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• تاریخچه اسلحه سرد در ایران / رومانوسکی دوبنچا / مجله بررسی های تاریخی / سال 1346 / شماره 12
• دو سپر زینتی در موزه نظامی / رومانوسکی دوبنچا / مجله بررسی های تاریخی / سال 1345 / شماره 5 و 6