چینی و سرامیک

تعاریف

واژه «سفال / Pottery» که امروزه به انواع وسایل ساخته شده از هر نوع خاکی گفته می شود و از لحاظ فنی به ظروف و محصولاتی گفته می شود که با «خاک های ثانویه»^[1] ساخته می شوند.
سفالگری از قدیمی ترین صنایع بشر است و به اعتقاد برخی از پژوهشگران زادگاه سفالگری ، ایران بوده است. چرخ سفالگری نیز از قدیمی ترین ماشین های دست ساز بشر است و طبق شواهد موجود اولین چرخ سفالگری در مصر ساخته شده است.

واژه «سرامیک / Ceramic» از کلمه یونانی «کراموس / Keramos» گرفته شده که از لحاظ لغوی به معنی «لوله ای از گل پخته» و از لحاظ فنی عبارت است از کلیه فرآورده هایی که با «خاک های اولیه»^[2] ساخته می شود.

تاریخچه

در گذشته از سفال و سرامیک و همچنین کاشی در تزئین معابد ، آرامگاه ها ، خانه ها ، کلیساها و شهرها استفاده می شد ؛ به عنوان مثال مقبره «ملکه سبا» در شهر «اور/ Aure» با سفال و سرامیک هایی به شکل برگ که با طلا و صدف تزئین و ساخته شده بود. کهن ترین قطعات سرامیکی بدست آمده از ایران ، سفالینه های متعلق به هزاره هشتم ق.م در منطقه گنج دره در غرب کرمانشاه و همچنین در نزدیکی بهشهر در استان مازندران است.

برای اولین بار، یونانی ها حدود 300 سال ق.م متوجه این مسئله شدند که اگر سرامیک را در اندازه های کوچک بسازند مقاومت بیشتری پیدا می کنند.

قبل از میلاد مسیح در چین ، در اواسط دوران تانگ ، صنعتگران چینی در صدد تصفیه و پاک نمودن مواد اولیه برای تولید کالاهایی بی عیب و نقص برآمدند. آن ها به جای خاک سرخ از خاک برای تهیه ظروف خود استفاده کردند و با آمیختن فلاسپات ها با کائولن به تهیه ظروف چینی پرداختند که نوع بدنه آن ها از استحکام ، سفیدی متمایل به زرد و شفافیت متوسطی برخوردار بود.

با عرضه این ظروف در بازارهای جهانی اولین کارخانجات صنعتی ظروف چینی (پرسیلن) در چینگ - ته - چن تأسیس شد که صدها سال در این زمینه فعالیت می کرد. بطور کلی تمام مراحل ساخت ، اصول اولیه و فرمول چگونگی تهیه چینی آلات در نزد چینیان همواره چون گنجی مخفی پاسداری و نگه داشته می شد.

ژاپن نیز از دیرباز جزو یکی از اولین و بزرگترین تولید کنندگان ظروف چینی محسوب می شود. محصولات ژاپن با این که از لحاظ تکنیکی در سطح بسیار بالایی قرار داشتند ولی به سبب عدم ابتکار در نقوش و دارا بودن فرم های تقلیدی در رده دوم جهانی قرار گرفتند.

مارکوپولو در سفری که به چین داشت مقداری ظروف چینی را به اروپا وارد کرد. در آن زمان اروپائیان ظروفی خشن و ابتدائی تولید می‌کردند که پس از مشاهده این ظروف تلاش زیادی برای ساخت ظروف چینی مشابه بکار بردند. در اواخر قرن ۱۸ میلادی بود که سفالگران اروپایی سرانجام متوجه شدند که تمام آن رازها در ترکیب کائولن، سیلیس و فلدسپات می باشد. این کشف به سرعت در تمام اروپا اشاعه پیدا کرد و کارخانجات چینی سازی در سرتاسر این قاره احداث گردید.

خاک کائولن در ایران نیز از دیر باز بسیار مورد توجه بوده است. در قرن نهم این ظروف در میان ایرانیان بسیار رایج بوده و سفالگران سلجوقی و صفویه تلاش بسیاری در بازسازی آن ها کردند. در دوران صفویان تعدادی صنعتگر چینی برای تعلیم و آموزش به ایران آمدند و این امر باعت شد ایرانیان بشدت تحت تأثیر نقوش و رنگ های هنرمندان چینی قرار بگیرند.

سرامیک سازی 

چینی ها در واقع از انواع سرامیک محسوب می شوند.

گل های سرامیکی خالص ، آلومین (Al₂O₃) بیشتر و آهن کمتری دارند. در واقع گل سرامیک همان موادی را دارد که قشر جامد زمین دارد با این تفاوت عمده که ذرات آن بسیار ریز شده است.
گل های سرامیکی از نظر ترکیبات شیمیایی با هم تفاوت دارند و از آنجا که مواد تشکیل دهنده این گل از آلومین و سیلیس و آب است می توان به این نتیجه رسید که وجود مواد دیگر دلیل بر ناخالصی آن می باشد.

در بسیاری از کشورهای دنیا نظیر کلمبیا ، تایلند و ... به این هنر پرداخته می شود اما چین را باید مهد سرامیک سازی دنیا دانست ؛ زیرا واژه «چینی آلات / Chini Ware»  از این سرزمین گرفته شده است.

کیوتوی ژاپن گنجینه ای غنی از تمام رشته های صنایع دستی ژاپن است از جمله سرامیک آن که به «کیومیزو / Kyo Mizu» معروف است و لعاب آن خاکستر ساقه های برنج تهیه می شود.

کوزه سرامیک ساخت چین

خاک کائولن یا کائولین : به گل سرامیک خالص «کائولن یا کائولین» می گویند که برای اولین بار در کشور چین در محلی به نام « Caoling » کشف و استخراج شده است. خاکی است نسوز با فرمول شیمیایی : 2H₂O ؛ 2SiO₂ ؛ Al₂O₃ که برای ساخت چینی آلات از آن استفاده می شد و در مقایسه با خاک های ثانویه که در تهیه سفال از آن استفاده می شود ، از شکل پذیری کمتری برخوردار بوده ولی از دانه بندی درشت تری برخوردار است. خلوص بسیار زیادی دارد و در درجه حرارت 1750 سانتیگراد پخته و به رنگ سفید در می آید.
ظروف چینی و بدل آن به دلیل کائولن مرغوب آن در سطح جهان شناخته شده و مشهور است.

لعاب (Glaze) : لایه نازک سیلیکاتی است که از لحاظ فیزیکی مایعی است که با تاخیر منجمد شده و با افزایش حرارت حالتی چسبنده به خود می گیرد و با استفاده از آن می توانند سطوح داخلی و خارجی بدنه سفالی یا سرامیکی را پوشش دهند.

دلایل استفاده و کاربرد لعاب :

• غیرقابل نفوذ کردن بدنه های متخلخل
• افزایش مقاومت مکانیکی و شیمیایی
• پوشاندن عیوب و ناصافی ها
• بهداشتی کردن سطح محصولات و افزایش قابلیت مصرفی
• حفظ تزیینات
• زیبا ساختن سطوح بدنه

سلادون (Celadon)

سلادون ، لعابی است که در کنار آثار زیبای زرین فام ، مینایی و ... جایگاهی ارزشمند دارد. نخستین بار در حدود دو هزار سال قبل از میلاد ، سفالگران چینی ، ظروفی مشابه سنگ یشم تولید کردند که این ظروف سلادون نام گرفت.
سلادون نامی است که فرانسویان در قرن 17 با مشاهده این ظروف بر آن نهادند و در فرهنگ لغت به معنای سبز روشن و مغز پسته ای آمده و در فرهنگ مختصر آکسفورد به معنای لعاب سبز مایل به خاکستری است که به برخی سفالینه ها می دهند.

از ویژگی های این لعاب طیف رنگی گسترده آن (از سبز تا قهوه ای) است که این تنوع به ضخامت لعاب و شرایط کوره متفاوت است. از دیگر ویژگی های این لعاب این است که برجستگی های نقوش بر ظرف بهتر نمایان می شود. اعتقاداتی با این ظروف عجین شده که می توان آن را از دیگر ویژگی های این سفالینه بر شمرد، مثلا ایرانیان و ترکان اعتقاد داشتند که ماده زهر آلود ، رنگ این گونه ظروف را تغییر می دهد.

سلادون

اولین سلادون ها که زون (تسون) نام داشتند و به سلادون اولیه شهرت داشتند با سفال های اولیه که از گل رس ساخته میشدند ، دو تفاوت عمده داشتند ؛

• در ساخت سلادون اولیه ، از خاک کائولن استفاده می شد
• دمای پخت آن حداقل 1200 درجه سانتی گراد بود که خیلی بیشتر از دمای پخت سفال با دمای 800-900 درجه بود.

این دو تفاوت عمده منجر به تولید پورسلِن (پُرسلان) یا همان چینی شد. به عبارتی سلادون ، نخستین پورسلن یا همان چینی بوده است.

این ظروف در کشور های دیگری چون کره ، ترکیه و همچنین ایران بسیار ارزشمند بوده است. با استناد بر شواهد موجود ، این ظروف در دوره «ایلخانی» از چین به ایران راه پیدا کرد. بنا بر بعضی متون فارسی ، تیمور سفالگران چینی را به ایران آورد تا به سفالگران ایرانی بعضی از فنون رایج در چین را بیاموزند. در دوره ایلخانان ، تیموریان و صفویان ، شهر کرمان در ساخت این ظروف سرآمد شهر ها بود ؛ چنان که در برخی از منابع ظرف سلادون را «سفال کرمان» می نامند.

نقوش اژدها ، نیلوفر آبی ، ماهی بر این ظروف کار می شد که از مهم ترین آن ها ، نقش ماهی است . اما در ظروف اصل و تقلیدی آن ، این نقش متفاوت اجرا می شود. به عنوان مثال سلادون های چین حداقل دو یا سه ماهی دارد و یک ماهی سنگین با برجستگی قهوه ای روشن و لکه های رنگی به غیر از رنگ لعاب ظرف با جزئیات دیده می شود. اما ماهی های ظروف سلادون ایرانی ، بدنی ظریف و بلند همراه با جزئیات کم و لبه های باریک و نوک تیز که بیشتر شبیه به خطاطی است دارند. ماهی های سلادون ایرانی شباهت بیشتری به ماهی های طبیعی دارند.

به طور کلی «ظروف چینی» در زبان فارسی برای کلیه ظروف صادر شده از کشور چین به کار می رفته است. در زبان انگلیسی به آن «China Ware» می گویند که بیان پر ابهامی است از کلیه ظروفی که از کشور چین و دیگر کشورهای شرقی مانند ایران به اروپا صادر می شده اند. لازم به ذکر است که ایران در دوران صفویه تولید کننده و صادر کننده «ظروف چینی» به اروپا بوده است.

سوپ خوری چینی ساخت پاریس ، آنتیک

امروزه بر این عقیده اند که چینی با پرسلان تفاوت داشته و نه تنها از نظر شکل و رنگ ، بلکه از نظر نحوه حرارت دیدن حین پخت و همچنین بر حسب موراد مصرف نیز با هم تفاوت دارند و آن ها را این گونه تعریف می کنند :

چینی :  فرآورده سرامیک زجاجی (متراکم) و سفید  لعابدار یا بدون لعابی است که برای مصارف غیر فنی مانند ظروف غذا خوری و غیره مورد استفاده قرار می گیرد. چینی معمولی طی یک مرحله پخت و با دمای کمتر از دمای پخت پرسلین تولید شده و این موضوع سبب راحتی و تنوع در طراحی و لعاب دادن آن می گردد.

پرسلان : فرآورده سرامیک زجاجی (متراکم) و سفید لعابدار یا بدون لعابی است که برای مصارف تکنیکی اعم از الکتریکی و شیمیایی کاربرد دارد. دو مرحله پخت دارد که درجه حرارت مرحله دوم پخت آن بالاتر از درجه حرارت پخت چینی معمولی است و این دمای پخت بالاتر سبب سخت تر شدن و همچنین شکننده تر شدن آن نسبت به چینی معمولی می گردد.

در بریتانیا بر اساس تعاریف فنی ، کلمه «پرسلان» به معنی بدنه های پرسلان سخت و یا «Hard Porcelain» است. در حالی که «چینی» یا «China» به معنی و مخفف «Bone china» یا «چینی استخوانی» است.

اما در خود ظروف چینی هم تفاوت هایی به چشم می خورد. به عنوان مثال «Bone china» یا چینی استخوانی ، از خاک رس سرامیکی نیمه شفاف که حداقل دارای 25 درصد خاکستر استخوان (استخوان گاو نر) است ساخته می شود و از ویژگی های آن سفت و سخت بودن، سفیدی و عبور نور از آن است به طوری که اگر این نوع ظروف را در مقابل نور گرفته شود شما می توانید سایه انگشتان خود را از پشت آن مشاهده کنید.

کیفیت عالی آن حداقل باید 30 درصد خاکستر استخوان داشته باشد اما در انگلستان میزان خاکستر استخوان حداقل باید 50 درصد باشد تا به آن چینی استخوانی گفته شود. از این نوع چینی ها بیشتر در میهمانی های رسمی استفاده می کنند اما می توان از آن ها برای مصارف روزانه نیز استفاده کرد. چینی استخوانی سبک تر، قوی تر و گران قیمت تر از سایر چینی ها است و از معایب آن این است که شستن زیاد با آب گرم ممکن است باعث از بین رفتن لعاب ، ایجاد ترک و حتی پاک شدن طرح ها و رنگ آن گردد.

مواد اولیه تولید ظروف چینی

كائولن  ، فلدسپات^[3] ، سيليس ، بال كلی^[4]، دولوميت ، كربنات كلسيم ، تالک ، اكسيد روی

فرآیند تولید ظروف چینی

1. آماده سازی مواد اولیه
2. آماده سازی دوغاب
3. ریخته گری
4. خشک کردن
5. قالب سازی
6. پخت بیسکوئیت
7. لعاب زنی
8. ساخت دوغاب
9. فیلتر پرس
10. اکسترود کردن (ورز دادن)
11. فرم دهی پرس
12. پخت لعاب
13. دکور زنی
14. پخت دکور
15. درجه بندی
16. بسته بندی

مواد اولیه که فلدسپات و کوارتز می باشند ، نرم و به دوغاب تبدیل شده وپس از الک شدن به دستگاه بلانجر^[5] انتقال پیدا می کند. سپس سایر مواد اولیه نرم ، به آن اضافه  و دوغاب هم زده می شود ، سپس مواد درشت یا آهنی آن جدا شده و دوغاب تصفیه شده به مدت دو روز جهت جا افتادن در مخازنی نگهداری می شود.
دوغاب جا افتاده را آبگیری می کنند و خمیری به دست می آید که به آن کالباس می گویند. خمیر کالباس در اندازه های مناسب بریده شده و در دستگاه فرم دهی قرار می گیرند ( طرز کار ماشین مثل چرخ های کوزه گری است). پس از فرم دهی در تجهیزات خشک کن در معرض هوای گرم قرار می گیرند تا خشک شوند سپس در کوره بیسکویت با دمای 1100 درجه سانتی گراد پخته و لعاب زده می شوند و تا دمای 1300 درجه حرارت می بینند . محصولی که در این مرحله تهیه شده چینی سفید نام دارد.
چینی سفید را می توان با عکس برگردان نسوز  و یا قلم و رنگ تزئین کرد. پس از انجام تزئینات به منظور تثبیت آن ، دوباره در کوره با دمایی حدود 600 درجه پخته می شود. سپس درجه بندی و دسته بندی شده و جهت فروش به انبار محصول ارسال می شوند.

پانویس

1. خاک های ثانویه : به خاک هایی گفته می شود که در اثر عوامل طبیعی مانند باد ، سیلاب و جریان موقت یا دایم رودخانه ها جا عوض کرده اند و به محل دیگری جز محل پیدایش خود انتقال یافته اند و شاخص ترین آن ها خاک رس می باشد.

2. خاک اولیه : به خاک هایی گفته می شود که از زمان پیدایش خود جا عوض نکرده اند و در یک نقطه ثابت بوده اند که شاخص ترین آن خاک « کائولین » یا خاک سفید است. پر واضح است که این خاک ها به دلیل خالص بودن از قدرت چسبندگی کمتری برخوردارند.

3. فلدسپات : کانی فلدسپات در حدود 60% سنگ های پوسته جامد زمین را در بر می گیرند. به طوری که 60% سنگ های آذرین، 30% سنگ های دگرگونی و 10% سنگ های رسوبی را  فلدسپات ها اشغال کرده اند. فلدسپات ها بخشی از کانی های سنگ های آذرین و به خصوص سنگ های آذرین اسیدی می باشند.

4. بال کلی : از خاک های ثانویه به شمار می رود و با کائولن مکمل هم می باشند به همین خاطر این دو را با هم مخلوط کرده و باهم مورد استفاده قرار می دهند. این خاک بر خلاف کائولن به دلیل داشتن دانه های بسیار ریز و همچنین آهن زیادتری  که دارد ، دارای خاصیت چسبندگی بیشتری نیز می باشد.

5. دستگاه بلانجر (Blunger) : نوعی همزن است. مخازنی معمولا به شکل استوانه با پروانه هایی برای مخلوط کردن مواد است. مواد اولیه به همراه آب وارد این دستگاه شده و پس از همزدن توسط پروانه ها به صورت دوغاب یکنواخت خارج می شود.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• سفال و سرامیک سازی / حسین یاوری / انتشارات ایرانشناسی 126 /پاییز 1384 / چاپ اول
• تکنولوژی سرامیک های ظریف / افسون رحیمی ، مهران متین / انتشارات شرکت سهامی انتشار
• سیر تحول لعاب سلادون / ساناز رنجی ، حسین سرپولکی / گلستان هنر / زمستان 1387 / شماره 14