نازک کاری

تاریخچه نازک کاری (صنایع دستی)

هنرمندان ایرانی همان طور که با استفاده از سنگ به ساخت ابزار مورد نیاز خود می پرداختند، از چوب نیز بهره های لازم را می بردند چنانکه در نقوش آثار سنگی شوش و تخت جمشید پاره ای مصنوعات چوب نیز دیده می شود. نازک کاری پیشینه طولانی دارد اما اطلاعات دقیقی از آن مشخص نیست، نازک کاران در آغاز با هنر کنده کاری و منبت کاری به ساخت در ، پنجره، قاب بندی سقف و اُرسی های عمارات می پرداختند، ولی بعدها گسترش یافت و در خدمت مساجد، خانقاه ها و سرانجام به خانه عموم مردم وارد شد. یکی از زیباترین نمونه های این هنر درآسیای صغیر، منبری است که در مسجد علاءالدین در شهر قونیه موجود است و مربوط به سال 550 هـ.ق است. یکی از کارهایی که در نازک کاری مرسوم بوده، استفاده از چوب های قدیمی و مستعمل است. از قطعات درها و تیرهای چوبی قدیمی که در بناهای تاریخی تخریب شده وجود داشت، دوباره استفاده می شده. این کار از گذشته مرسوم بوده است.

فعالیت های عمده ای در پیوند با هنرهای چوبی وابسته به ساختمان سازی از اواسط دوره صفوی آغاز شد و در دوران زند و قاجار به علت نابسامانی وضع کشور از رونق افتاده است. تا اواسط دوران قاجار نازک کاران به ساخت درب ها ، پنجره ها ، اُرسی ها و دیگر اجزاء چوبی خانه ها  نظیر میز و صندلی و... پرداختند. امروزه آثار هنری و وسایل تزیینی کوچک، همچون تخته نرد، قلمدان، رحل قرآن، جاسیگاری، قوطی سیگار، عصای دستی، تختۀ شطرنج، قاشق، کاسه، بشقاب، جعبه آرایش، کیف زنانه، جعبۀ جواهر، قاب عینک ، میزکار و... توسط هنرمندانی که در این زمینه فعالیت دارند ساخته می شود.

نازک کاری

نازک کاری، ساخت وسایل کاربردی و هنری از چوب های خوش نقش و رنگ با ظرافت و دقت بالاست. در این کار چوب را  بر اساس طرح و نقش مورد نظر روکش می کنند و با این شیوه محصولات ظریف و نازک چوبی در نهایت دقت و زیبایی تولید می شود، هنر ساخت اجسام متفاوت مثل جعبه هایی است که در گذشته به منظور جعبه نوشت افزار و جعبه جواهرات کاربرد داشته است. ماده اولیه در ساخت این رشته از صنایع دستی چوب است و هنرهای متفاوتی همچون معرق، منبت، مشبک، گره چینی و خاتم بنا به سلیقه هنرمند برای ساخت و تکمیل این آثار به کار میرود.

هنر نازک کاری در خرداد ماه 1389 در فهرست آثار میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسیده است. ثبت این هنر صنعت، خود نشان دهنده اهمیت و جایگاه این هنر در ایران می باشد.

آثار نازک کاری چوبی عمدتاً به دو روش ساخته می شود. یک روش طوری است که قطعات نازک و ریز چوب با رنگ های متفاوت بریده شده، با اره نمودن و لایه لایه کردن چنان در کنار یکدیگر بر روی یک قطعه جفت و نصب می شوند که گویی از قطعه ای یکپارچه ساخته شده است. سپس این قطعات را در کنار هم رنگ آمیزی می کنند. این روش از جهاتی با روش معرق چوب قابل مقایسه است؛ لذا قطعات شبیه به معرق در آثار نازک کاری به عنوان حاشیه ها و نوشتارها و تزئین استفاده می شود. روش دوم استفاده از یک نوع چوب، عمدتا گردو، برای ساخت اشیاء است. در این روش اشیاء چوبی از طریق برش و سپس صیقل کاری مهیا می شوند، همچون ساخت کاسه و بشقاب، کیف، جعبه های آرایش و جواهرات. دو ویژگی دیگر نازک کاری این است که، اول در ساخت برخی اشیاء از گِره چوب های مختلف از سنجد و به ویژه درخت گردو استفاده می شود  و دوم اینکه برای نمایش نقش و بافت طبیعی چوب را در حد بسیار بالایی صیقل می دهند و در این وضعیت، نمایی خیالی از اشکال پیچیده و درهم با رنگ های هم خانواده و همانند به نمایش می آید.

در نازک کاری از چوب هایی با رنگ روشن و سفید امرود و گلابی وحشی در کنار تیرگی گره های گردو استفاده می شود.

ساخت وسایل نازک کاری با توجه به ابعاد به دو صورت انجام می پذیرد: 1) نازک کاری اشیاء چوبی با ابعاد بزرگ. 2) نازک کاری اشیاء چوبی با ابعاد کوچک. منظور از اشیاء چوبی با ابعاد بزرگ اشیائی است همچون میز و جعبه های لوازم آرایش، جعبه های شطرنج و تخته نرد. ویژگی فنی ساخت این نوع وسایل و تفاوت آنها با وسایل کوچک تر در این است که آغاز سازه، یعنی اسکلت و شاسی زیرکار آنها، از چوب های چنار و بید که برای روکار مناسب نیستند ساخته می شود؛ سپس روی آنها با چوب های خوش نقش و طرح همچون گِره گردو یا گِره سنجد و گلابی تزئین می کنند. نازک کاری اشیاء چوبی با ابعاد کوچک نیازی به زیرساخت و سازه ندارند و مستقیماً قطعات مجزای هر وسیله با چوب اصلی ساخته و به هم متصل می شود. ایجاد طرح و تزئینات در حاشیه یا متن اصلی کارهای نازک کاری از ویژگی های آن محسوب می شود.

ساخت شطرنج با هنر نازک کاری چوب

روش اتصال قطعات چوبی در نازک کاری دو مرحله دارد :

مرحله نخست زیر ساخت (اسکلت) اشیاء است که در آن از نحوه اتصال سنتی استفاده می شود، به طوری که قطعات با اندازه ها و زوایای خاص بریده شده و برای ساختن، یک وسیلۀ چوبی را با اتصالات معمولی (مانند اتصال نیمانیم ، کام و زبانه ، فارسی ساده ، فارسی یک رو و دو رو، و انواع دم چلچله ای) با میخ های چوبی به هم متصل می شود و با استفاده از مواد کمکی (چسب)، اتصال محکم می گردد.

در مرحله دوم، که چسباندن و اتصال رویۀ کار (بخش الحاقی) است، چوب های لایه لایه و ورقه شده روکش را روی اسکلت قرار می دهند. در این حالت، نصف قطر قطعاتی را که باید به هم متصل شوند می برند و با اندازه گیری دقیق بر روی هم قرار می دهند و به وسیله چسب و میخ به هم می چسبانند و پرس می کنند و پس از خشک شدن در خیلی از مواردی که ظرافت کار بیشتر است میخ ها را بیرون می کشند.

ابزارهای نازک کاری

با توجه به اینکه در هنر نازک کاری مراحل مختلفی طی می شود تا یک شیء ساخته شود در هر مرحله از ابزاری خاص استفاده می شود. ابزارهایی که در کارگاه هنرهای نازک کاری به کار می روند عبارتند از:

1. ابزار اندازه گیری و خط کشی: خط کش و سوزن کش
2. ابزار برش و قطع کردن، شامل اره های دستی ساده، اره کلافی یا مشارکلافی، اره نوکی ، اره دستی دم روباهی.
3. ابزار صاف کردن : مهم ترین ابزار رندیدن (رنده) است که انواع سنتی دارد و دارای بدنه ای چوبی و دست ساز است و تیغه ای فولادی برای تراشیدن (کف سابی و بغل سابی) در آن تعبیه شده است.
4. ابزارهای ساییدن : معمول ترین ابزارهای ساییدن چوب انواع چوب ساب ها با نام محلی «چیوه سان»  است که با توجه به کاربردها و تنوع در استفاده انواع گوناگونی نیز می باشند.
5. ابزار سوراخ کاری : نام آن «میتوکمان» است. ساخت آن نیز بسیار ساده است و متشکل از دو قطعه چوب، یکی به عنوان محور چرخش و دیگری به عنوان عامل چرخش، که توسط نخی به دو سر آن به حالت زه کمان بسته شده و با پیچیدن به دور محور چرخشی و حرکت تناوبی بالا و پایین روندۀ کمان که توسط دست به وجود می آید، حرکت چرخشی محور انجام می شود.
6. چرخ و کمان یکی از وسایل قدیمی و سنتی نازک کاری است. از این دستگاه در گذشته جهت در آوردن شیارهای شیشه و قطعات و آلات پنجره ها و اُرسی ها استفاده می شده است. امروزه نیز از دستگاه فرز برقی با نیروی الکتروموتور استفاده می شود. عموماً این ابزار هنوز هم توسط استادکاران نسل قدیم مورد استفاده قرار می گیرد.
7. ابزارهای صیقل و پرداخت نهایی : ابزاری به نام «لیسه»، که معمولاً از قسمت پشت تکه های شکسته اره های نواری بزرگ، که از جنس فولاد سخت تری بوده، ساخته شده است. در پرداخت کار نهایی از کاغذ استفاده می شود.
8. ابزارها و مواد رنگ کاری : مواد مورد استفاده در بخش رنگ کاری چوبی لاک الکل، پارافین و موم است و به وسیلۀ ابزارهای بسیار ساده ای مانند پنبه و پارچه های کتانی با دست بر روی کار پرداخت شده انجام می شود.

مواد اولیه نازک کاری

سریشم از مواد اولیه هنر نازک کاری به شمار می آید و این ماده طبیعی از منابع حیوانی مثل شاخ ، سم ، پوست ، استخوان ماهی و در مواردی از آبشش ماهی سردابی درست می شود.

چوب نیز از مواد اولیه اصلی هنر نازک کاری است. در بین درختان بهترین نمونه های چوب را درختان گردو (که در استان همدان فراوان یافت می شود) ، عناب ، سنجد و بعضی درختان دیگر دارند. درخت گردو پوستی نسبتا ضخیم به رنگ خاکستری روشن دارد که چوبی بادوامی برای نازک کاری است. درون آن قهوه ای رنگ است، مایل به سبز تیره با گره و نقش و نگارهای زیبا. از دیگر چوب های مورد استفاده در هنر نازک کاری چوب کَیکُم است. این چوب بافتی زردگونه و کم رنگ دارد که در بافت آن، دانه هایی قهوه ای وجود دارد. ویژگی این چوب موجب جلب توجه نازک کاران شده است. این چوب به تنهایی و در بیشتر مواقع به صورت ترکیبی با چوب گردو در ساخت آثار نازک کاری استفاده می شود. ریشۀ درخت سنجد نیز از نمونه های مورد استفاده در نازک کاری است. ریشه این درخت همچون ریشه درخت گردو خوش الیاف و پر نقش و نگار است.

پایان

این هنر در حال حاضر جنبه بازاری پیدا كرده و اكثر صنعتگران به ساختن تخت نرد مشغولند و چون صنعتگران منبع درآمدی به جز اینكار ندارند و نیز مواد و مصالح مصرفی نیز بسیار گران و نایاب است ، به همین دلیل وقت ساختن دیگر محصولات را نداشته و به ساختن سایر محصولات هنری نمی پردازد. این هنر در شهرهای سنندج ، رشت و... بسیار فعال می باشد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com