خط کوفی

خط کوفی

منظور از خط کوفی همان خط عربی است که در آغاز از شهر انبار به حیره و از آنجا به مدینه و مکه و سرانجام به حجاز رسید. این خط پیش از آن که به خط کوفی موسوم شود به نام « خط الجزم » شناخته می شد.

« ابن ندیم » اولین کسی بود که کلمه « کوفی » را برای خط عربی به کار برد. با توجه به منشا خط عربی و این که شهر کوفه در سال 17 ه 638 م بنیاد یافت می توان دانست که خط کوفی از شهر کوفه بر نیامده اما چون مراکز فرهنگی در آنجا خط عربی را تکامل بخشیدند به نام این شهر موسوم و معروف گشته است.

خط کوفی اولیه دارای شیوه ای قدیمی ، ساده ، خالص و بدون هیچ گونه تزئین بود. به مرور نقطه و اعراب به آن افزوده شد. این امر در نیمه دوم قرن اول هجری شروع شد و در حدود صد سال بعد تکمیل گردید. اولین کسی که اقدام به نقطه گذاری حروف کرد « ابوالاسود دولی » بود. اِعراب نیز همدوش با آن پیش رفته و علامات حرکات فتحه ، ضمه ، کسره ، تنوین و غیره وضع شدو خط کوفی به خطی پخته و رسا بدل گشت.

خط کوفی متشکل از پنج دانگ سطح یعنی اضلاع عمودی و افقی و یک دانگ انحنا و پیچش در شکل های گوناگون می باشد ؛ به عبارتی خطوط مستقیم و زاویه‌ دار است و کمتر انحنا یا دور در آن مشاهده می ‌شود ، اغلب شیوه‌ های نگارش آن با حرکت ‌های عمودی و افقی ممتد و بلندی همراه است. این خط برای نگارش قرآن برگزیده شد و همراه با گسترش اسلام به غرب و شرق رفته و خط بین المللی مسلمانان شد و سال ها دوام داشت.

نسخه های قرآن مجید در سده های آغازین اسلام بر روی « رق » که از پوست آهو یا گوسفند تهیه می گردید نوشته می شد. قلم مورد استفاده درشت بود و قطع افقی داشت در نتیجه در هر صفحه بیشتر از 3 تا 5 سطر جای نمی گرفت. اما به مرور زمان و کسب مهارت در نویسندگی و تهیه وسایل خطوط ریزتر شد و در نتیجه سطر های بیشتری در صفحه افزوده شد. به طور کلی خطوط با مرکب مشکی نوشته می شد اما در برخی نسخه های تجملی که با آب طلا نوشته شده اند ، نقطه و اِعراب با رنگ قرمز نگاشته می شد.

نخستین نمونه قرآن مجید به خط کوفی بر روی کاغذ مربوط به سال 361 هجری می باشد.

از قرن چهارم هجری به بعد خط کوفی جنبه تزئینی پیدا کرد و با ابداعات و تحولات فراوان و با کاربری مصالح گوناگونی چون آجر ، کاشی ، گچ ، چوب و نقاشی زینت بخش عموم بناها علی الخصوص مساجد و بقاع متبرکه و مدارس علمیه شد. همچنین در آرایش منسوجات و ظروف سفالین و هنری به کار گرفته شد. زیرا ترکیب حروف در این خط از حیث عمودی و افقی بودن و اتصال آن به یکدیگر و گره ها این امکان را به هنرمند می داد تا بتواند آن را به شکل ها و با ترکیبات بسیار زیبا ترسیم کند به طوری که هیچ گاه حروف معناو مفهوم خویش را از دست ندهد. نوع کوفی تزئینی در ایران به اوج زیبایی خود رسید و تا قرن 10 الی 16 و پس از آن در دوره معاصر نیز مورد استفاده واقع شده است. تعداد بیشماری خطوط کوفی تزئینی موجود است  که اکثرا با نقوش اسلیمی و هندسی ترکیب شده اند. نقوش اسلیمی به عنوان مهم ترین نقشی بود که با خطوط ترکیب می شد. گاهی این نقش به صورت سر اسلیمی بر روی حروفی مثل « الف » ، « لام » و ... قرار می گرفت.

از خطوط کوفی تزئینی می توان به خطوط کوفی پیر آموز ، کوفی شجری ، کوفی تزئینی ، کوفی مشبک تزئینی ، کوفی هندسی ، کوفی مزهر یا گل و برگ دار ، کوفی اسلیمی دار ، کوفی شمایل دار و همچنین کوفی بنایی اشاره کرد.

انواع خط کوفی عبارتند از : تحریری و کتابتی به صورت ساده که یک هشتم و یک ششم آن دور و بقیه سطح است ، تزیینی و موشّح (با تزیین بیشتر) ، بنایی یا معقلی که تمامی سطح است و آن هم از لحاظ نقوش و قابلیت خواندن ، صورت آسان ، متوسط و مشکل داشته است.
برخی از پژوهندگان در برخی از آثار بازمانده به خط کوفی شیوه ای خاص دیدند که حروف به صورت منفصل نوشته شده و با نیش قلم و به خطی مویین به یکدیگر پیوسته شده است و درآن شباهتی با خط پهلوی و اوستایی یافتند و آن را کوفی شیوه ایرانی نامیدند.

در خط کوفی اغلب دنباله الف ها به طرف عقب بر می گردد. حرکات قلم در برخی اقسام کند و در برخی سریع است. اما بر روی هم در قیاس با دیگر اقلام کندتر است و گردش قلم در آن آزادانه صورت نمی گیرد. بعضی شیوه های آن نیز حالت نقاشی پیدا می کند.

از انواع خطوط کوفی تزیینی