دوات

به ظرفی که در آن جوهر یا مرکب می ریزند ، دوات می گویند. در زبان عربی به آن «الدواﺓ» و به کسی که این ظرف را می فروشد «دوّاء» می گویند.

دوات ظرف کوچکی است که از جنس های مختلفی چون مس ، شیشه ، چینی ، نقره ، برنج و فولاد ساخته می شود. در گذشته در مصر ، به جای دوات های مسی و فولادین از چوب درخت آبنوس استفاده می کردند.

ظرفی با محل نگهداری قلم و دوات

در زمان های گذشته برای نگارش از قلم پر و یا قلم هایی با سر چوبی یا فلزی استفاده می شد ؛ برای نوشتن با این قلم ها لازم بود در حین نوشتن به طور مداوم سر قلم را در دوات فرو برند به همین سبب استفاده از این ظروف بسیار پرکاربرد بود.

دوات نقره با طرح اسلامی (اسلیمی)

دوات های دوره اسلامی

دوات در میان انواع مختلف ابزار تحریر در این دوران از اعتبار ویژه ای برخوردار بود. دوات خانه از دوره سامانیان ، غزنویان ، سلجوقیان محلی برای نگهداری اسناد و مدارک دولتی بوده و متصدی این کار را « دوات دار » می نامیدند. دوات داری یک مقام والای دولتی محسوب می شده و دوات داران در مقام عالی مرتبه ترین افراد جامعه قرار داشتند.
در این دوران این ظروف از فلزات مقاومی چون مفرغ و برنج ، به شکل قوطی های کوچک در دار در اندازه هایی به طول 10-14 سانتی متر و دهانه ای به قطر 5-7 سانتی متر ساخته می شدند.
برای راحتی در شست و شو ، معمولا شیشه ای داخل محفظه جوهردان به طور جداگانه تعبیه می شد تا بتوانند آن را به راحتی از محفظه بیرون آورند. به همین خاطر جدار بدنه دوات ها را ضخیم قالب گیری می کردند تا از شیشه داخل محفظه محافظت شود.

شکل ظاهری دوات بیانگر موقعیت اجتماعی صاحب آن بوده است ؛ به عنوان مثال روسای کل و وزرا دوات مفرغی ، منشیان دیوانی دوات برنجی  داشتند.

کاتبان بر تمیزی دوات ها تاکید داشتند و توصیه شده که دوات ها را به شکل گرد بسازند زیرا بدنه منحنی آلودگی و گرد و غبار را کمتر به خود می گیرد. همچنین درهای محکمی برای آن می ساختند تا مانع از ریزش مرکب به خارج و همچنین وارد شدن عناصر خارجی به داخل آن شوند. معمولا برای جلوگیری از ریختن جوهر و همچنین کنترل میزان برداشتن مرکب با قلم ، مقداری لیقه [1] در آن قرار می دادند. برای باز ماندن در دوات ها هنگام استفاده ، درپوش را با دو لولا از عقب به بدنه متصل می کردند و همچنین برای ایمنی بیشتر قسمت جلو را با یک زبانه قفل دار به بدنه محکم می کردند.

بر سرپوش ها تزیینات درخور توجهی انجام می شده که می توان بنا بر نوع و زمان ساخت آنها را به سه گروه تقسیم بندی کرد :

• گروه اول : از اوایل قرن پنجم هجری سرپوش هایی با برآمدگی گنبدی شکل ساخته شد که این برآمدگی ها سمبل آسمان بوده و بر روی آن نقش شمسه نیم برجسته به چشم می خورد. شمسه در سنت باستانی ایران نماد خورشید است وبه عنوان جلوه نور الهی در هنر بکار برده می شده است. برجستگی کوچک دیگری به شکل انار قرار گرفته که در واقع  برای برداشتن سرپوش تعبیه شده است. انار نزد ایرانیان باستان میوه ای مقدس و در دوران اسلامی از آن به عنوان میوه بهشتی یاد می شود.
• گروه دوم : سرپوش های متعلق به نیمه دوم قرن ششم هجری هستند که شمسه برداشته شده و فقط گنبدی ساده با دستگیره اناری شکل در بالای آن قرار دارد.
• گروه سوم : سرپوش از حالت گنبدی به شکل صاف و مسطح درآمده و تنها برجستگی بر روی آن دستگیره ای حلقه ای شکل است.

دوات برنزی مرصع به نقره ، مربوط به دوره ایلخانی

فلز کاران مسلمان ایرانی برای این ظرف فرم هایی را در نظر می گرفتند که علاوه بر زیبایی ظاهری ، راحت به کار رود به عنوان مثال حلقه هایی بر روی بدنه و سرپوش آنها تعبیه می کردند که به تدریج از اواخر قرن هفتم هجری به بعد از روی بدنه حذف گردید. از این حلقه ها برای رد کردن ریسمان برای بستن به مچ یا کمر استفاده می شد. فرم دوات های کمربندی هلالی شکل از قرن هفتم هجری رایج شد.

با اختراع خودنویس های مخزن دار و خودکار ، این ظروف کاربرد گسترده خود را از دست داد و فقط برای خوشنویسی با قلم نی از آن استفاده می شود.

پانویس

1. لیقه : نخ ابریشمی پیچیده ای که در دوات می گذارند.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• اهمیت دوات و دوات داری در ایران و نقش آن در تمدن اسلامی / سوسن بیانی / مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی / سال 1362 / شماره های 101،102،103،104
• واژگان نسخه شناسی : فرهنگ گونه تاریخی از مصطلحات و تعبیرهای فنی صناعت نوشتاری عربی / ابراهیم شبوح / مترجم : سید عبدالله انوار / مجله نامه بهارستان / سال 1381 / شماره 6