ابریشم دوزی

یکی از انواع رودوزی های زیبا و سنتی ایران «ابریشم دوزی» نام دارد و به دوخت های توپُر دوزی کوتاه و بلند ، ساتن دوزی و ساقه دوزی با نخ ابریشم بر روی طرح اطلاق می گردد. اگر طرحی با این سه دوخت و یا به تنهایی سوزن دوزی شود ابریشم دوزی نامیده می شود ، ولی اگر این سه دوخت با هم و یا به تنهایی در کنار دوخت های دیگر مورد استفاده قرار گیرند دیگر آن را نمی توان ابریشم دوزی نامید.

تاریخچه

بسیاری بر این عقیده اند که ابریشم از از چین به ایران راه پیدا کرده و ایرانیان بافت ابریشم را از چینی ها آموخته اند. با استناد بر شواهد موجود در کاوش های باستان شناسی در مناطق مختلف ایران این روایت به احتمال قوی درست نمی باشد. «پاریزه /Pariset » در کتاب تاریخ ابریشم جلد دوم در این باره چنین نوشته است : «ایران و ترکستان اصلا مولد کرم های سفید می باشد و خوراک کرم ابریشم یعنی توت هم اصلش ایران است.» همواره این پرسش مطرح بوده که چنانچه ابریشم از چین به ایران آمده ، نام چینی آن چه بوده است و چرا همانند دیگر کالاهای وارداتی نام اصلی خود را حفظ نکرده است. در هر صورت این امر مسلم است که ایرانیان از زمان های بسیار گذشته از ابریشم برای بافت و دوخت استفاده می کردند و منسوجات و دوخت های متنوعی را با آن به وجود آوردند.
متاسفانه برای قدمت ابریشم دوزی تاریخ دقیقی مشخص نیست و تا قبل از دوره اشکانیان نمونه ای از آن در دست نمی باشد. یک قطعه پارچه 20 سانتی متری در حفاری های دشت مغان یافت شده قدیمی ترین نمونه مربوط به دوره اشکانی می باشد و هم اکنون در موزه ایران باستان از آن نگهداری می شود.
در دوره ساسانی ، بنا به نوشته «مانئوس مارسلیوس» مورخ رومی معاصر با ساسانیان ، حتی مردم عادی نیز لباس های ابریشمین به تن می کردند. در این دوران مردم از تن پوش های ابریشمین با دوخت های ابریشمی استفاده می کردند.
در دوره صدر اسلام ، به دلیل منع از تجملات ، استفاده از لباس های ابریشمین منسوخ شد اما دوخت های متنوع ابریشم همچنان باقی ماند. در دوره بنی امیه ، خلفای بنی امیه پارچه های ابریشمین نفیسی را که بر روی آن ابریشم دوزی و گلابتون دوزی می شد به تن می کردند. در زمان آل بویه که هنوز دارای آیین زرتشتی بودند مجددا استفاده از پارچه های ابریشمین و دوخت های ابریشم با نقوش ساسانی رواج یافت.
یک نمونه از ابریشم دوزی مربوط به دوره سلجوقی نیز به جای مانده که هم اکنون در موزه ایران باستان از آن نگهداری می شود. این دوخت زیبا در دوره صفوی همانند سایر دوخت ها و هنر به اوج رسید. در این دوره هنرمندان نام خود را زیر اثرشان می دوختند. ابریشم دوزی در دوره های بعد نیز همچنان در مرکز توجه بوده و امروزه نیز رایج است.

ابریشم دوزی بر روی کتان با نگاره های پادشاهان شاهنامه فردوسی  ، فریدون ، جمشید ، بهرام ، سده 19 ترسایی ، مجموعه خصوصی ، مزایده بن هامس

پارچه های کاربردی

ابریشم دوزی معمولا بر روی پارچه های مخمل ، تافته ، اطلس ، ماهوت ، تترون ، کتان ، چلوار ، پوپلین انجام می شود.  

نقوش

معمولا از نقوش انسانی ، حیوانی ، مینیاتور ، شکارگاهی ، گرفت و گیر ، گل و بوته ، گل و مرغ ، انواع 60 گانه بته جقه ، نقوش هندسی ، اسلیمی ها ، گل های حاشیه ای ، دورنما سازی ، خورشید خانم ، قندیلی ، لچک ترنج ، خطوط منحنی ، پرندگان ، بازوبندی ، بند رومی ، ترنجی ، شمسه ای ، کتیبه ای ، سروی ، دوختی ، محرماتی ، کتیبه های خطی و نقشی ، نقوش تمثیلی و نمادی ، درخت مقدس زندگی یا درخت هوم ، تاک های پیچ در پیچ و نخ استفاده می شود.

شیوه دوخت

• دوخت توپر کوتاه و بلند :

برای این دوخت یک قسمت از خطوط طرح مورد نظر را در نظر گرفته و سوزن را از روی خط آن بیرون می آورند و در امتداد وسط زمینه طرح ، بخیه های موازی با طول متفاوت در کنار هم می دوزند. بعد از این که یک ردیف بخیه زده شد از انتهای بخیه های قبلی به دوختن بخیه های ردیف بعدی می پردازند.

• دوخت ساتن :

برای این دوخت ، در دو سمت خطوط طرح مورد نظر ، بخیه های موازی زده می شود که این بخیه ها همگی در کنار هم سطح طرح را پر می کنند.

• ساقه دوزی :

برای این دوخت بخیه ها بر روی خطوط طرح زده می شوند به این ترتیب که از وسط بخیه قبلی ، بخیه بعدی شروع می شود. در ساقه دوزی جهت وسمت نخ دوخت در سراسر خط یکی می باشد.

موارد مصرف 

برای تزئین یقه لباس ، رومیزی ، تابلوهای تزئینی ، رویه کیف ، رویه کوسن ، سجاده ، رو تختی ، کمربند ، مچ پیچ و ... به کار می رود.

مراکز تولید

در اکثر نقاط ایران همانند اصفهان ، یزد ، کاشان ، بندرعباس ، کرمان ، زنجان ، سیستان و بلوچستان ، تهران ، قزوین ، تبریز ، شوش ، شوشتر ، ارومیه ، مهاباد ، گرگان ، رشت و ... رایج است.

ابریشم دوزی نقش زری

به نوعی از ابریشم دوزی که خطوط نقش آن با نخ گلابتون به شیوه ی ساقه دوزی سوزن دوزی شود «ابریشم دوزی نقش زری» می گویند.

مواد اولیه

• سوزن
• نخ های ابریشمی الوان
• نخ گلابتون زرین یا سیمین
• پارچه از جنس هایی همچون اطلس ، پرند ، تافته ، ساتن
• انگشتانه
• قیچی

نقوش

برای این دوخت محدودیت نقشی وجود ندارد و می توان انواع نقوش رایج در سوزن دوزی های ایرانی را در آن به کار برد.

انواع دوخت ابریشم دوزی نقش زری 

این رودوزی در انواع مختلفی انجام می شود ؛ یکی از انواع آن بدین ترتیب است که خطوط طرح را با نخ گلابتون به رنگ طلایی و نقره ای دوخته و سطح طرح را بسته به نوع آن با نخ ابریشم الوان سوزن دوزی می کنند .
در بعضی دیگر علاوه بر طرح زمینه را نیز ابریشم دوزی می کنند .
نوع دیگری ازاین دوخت بدین صورت است که قسمت هایی از طرح مانند مرکز گل و یا بعضی از گلبرگ ها را با نخ گلابتون می دوزند.

موارد مصرف 

از این دوخت نوارهای زیبایی تهیه شده و برای تزیین حاشیه ی لباس ، مچ پیچ ، یقه ، سمبوسه ، پرده های ابریشم دوزی ، پرده کعبه ، تابلوهای تزیینی ، بقچه ، سجاده ی جانمازی ، روپوش ضریح ها ، روکش جعبه ها ، جلد قرآن ، رو تختی ، رومیزی و کوسن و... به کار می رود .

مراکز تولید 

بندرعباس ، اصفهان ، کاشان ، یزد ، ارومیه ، مهاباد ، سنندج ، تبریز، قزوین ، تهران ، شوش ، شوشتر ، رشت و … .

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• تاریخچه ابریشم در ایران / محمد فاروق فرقانی / کتاب ماه تاریخ و جغرافیا / سال 1377 / شماره 16