نی

«نی» ، از سری سازهای بادی بی زبانه^[1] است. از یک لوله استوانه از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده و به این علت آن را «نی هفت بند» نیز می نامند. صدای نی ، شبیه ترین صدا به حنجره انسان می باشد.

از تو بی رنج باش وجان تو خرم    با نی و با رود و با نبید مهاروز _{«رودکی»}

(نی – نای – نال) در پارسی باستان Nada ، در پهلوی Nai-Nadh ، در هند باستان Nadha-Nada ، در ارمنی Net ، در افغانی Nâra ، در لری و کردی Nei ، در سانسکریت Nada و در آریایی Nadra تلفظ می شود.
در منابع ، تفسیر لغوی این واژه چنین آورده شده است : گیاهی است از تیره گندمیان که از ساقه آن ابزارهای مختلف (سبد ، حصیر ، بوریا و نی لبک) می سازند. این گیاه در اماکن باتلاقی نواحی معتدل و گرم می روید و گیاهی است با ساقه دراز و میان تهی که ضخامتی در حدود یک انگشت یا بیشتر دارد و رنگ آن غالبا زرد است.
واژه نای یا به صورت مخفف آن ، نی ، در دو معنی قابل ذکر است ؛ یکی به معنای حنجره که پدیدآورنده آواز است و دیگری نام سازی بادی در آلات موسیقی می باشد. این واژه در تاریخ ایران همواره یادآور انواع سازهای بادی بوده است نام ساز های سرنای ، کرنای ، نرمه نای و ... که از سازهای بادی محسوب می شوند گواهی بر این مدعا می باشند.
از مجموع این معانی چنین بر می آید که نی لوله ای استوانه ای و میان تهی است که با دمیدن نفس در آن نواخته می شود و به نوازنده این ساز « نی زن » یا « نائی » می گویند.

نی از قدیمی ترین سازهای محلی می باشد. این ساز در تمام نقاط ایران دیده شده و همیشه در غم و شادی مردم شریک بوده و جایگاه بسیار ویژه ای در فرهنگ مردم دارد. اشعار مولانا نیز در آشنایی توده مردم با این ساز تاثیر بسیار زیادی داشت.

بشنو این نی چون شکایت می کند    کز جدایی ها حکایت می کند 

بسیاری بر این عقیده اند که مولانا انس و الفت خاصی با نی داشته است تا بدانجا که بعضی او را نی نوازی دلسوخته می پنداشتند که در دل شب با نوای سحرانگیز نی ، به بزم روحانی و عرفانی خویش ، حال و هوایی خاص می بخشید.

عکس قدیمی از نی نوازی و رقص سماع مردان ترک ، مربوط به سال های 1860-1880 میلادی ، استانبول ، ترکیه

شیوه ساخت

برای ساخت ساز ، نی هایی مناسب هستند که دارای بندهایی یک اندازه باشند. چوب نی باید رسیده ، قطور و کاملا گرد باشد. نی های کاشان ، مرغوب ترین نی برای ساخت ساز می باشند.
نی مورد استفاده باید مستقیم و بدون انحنا باشد. این ساز در قطرها (1.5 تا 3 سانتی متر) و طول های متفاوت (30 تا 70 سانتی متر) می شود. گیاه نی پس از برش در حدود 20 روز زمان لازم دارد تا به تدریج خشک شود. سپس با سوهان داخل آن را خالی کرده  و کمی در قسمت پایین آن ، از روی اندازه های مشخص ، 5 سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب با میله ای گداخته بر روی بدنه آن ایجاد می کنند. فواصل نت ها با بزرگ تر کردن سوراخ تنظیم می شود.
برای زیبایی ساز ، روی بندهای طبیعی نی را با بندپیچ های چرمی بر روی بدنه نی می پردازند.

از مراحل ساخت نی

از آن جا که سر نی همواره لای دندان های نوازنده قرار دارد، به مرور زمان دچار پوسیدگی می شود ، یک لوله کوتاه از جنس برنج به نام «سری» بر سر نی نصب می کنند. امروزه از نوعی طلق پلاستیکی نیز برای این کار استفاده می کنند.
اضافه کردن سری برنجی ، علاوه بر استحکام ، باعث زیبایی نی هم می شود. به همین سبب در بخش انتهایی ساز نیز، از همین لوله های کوتاه برنجی بکار برده می شود.

بیشتر سازندگان این ساز ، نام خود را در انتهای نی حک می کنند. برخی نیز، با میله ای داغ ، بر روی آن نقش پردازی می کنند (هنر سوخته کاری).

هنر سوخته کاری بر روی نی

شیوه نواختن

نوازنده ، نی را به طور عمودی در دست می گیرد ، دهانه (سری) آن را بین دو دندان پیشین خود قرار داده و در آن می دمد.
عمل دمیدن در نی در داخل دهان انجام می گیرد به گونه ای که سر ساز بین دو دندان پیشین فک بالا قرار گرفته و با کمک زبان که به عنوان هدایت کننده عمل می کند به قسمت سر نی دمیده می شود ؛ صدا توسط شکست هوا ایجاد می گردد. زبان به عنوان مسدود کننده بخش جلویی سرِ ساز و هدایت کننده هوا به سمت قسمت تیز سرِ ساز است که عمدتا این قسمت در سمتی قرار می گیرد که لب ها باز می ماند. بقیه سری ساز به وسیله لب ها پوشانده می شود. قسمتی از سریِ ساز که در آن دمیده می شود بین نوک زبان و دندان های پیشین بالایی قرار دارد که سریِ نی بین آن ها قرار گرفته است.
در این حال هر چقدر نوک زبان به سمت دندان های بالا در روی سرِ ساز جلو برده شود ، منفذ ایجاد شده بر روی سری ، کوچک تر شده و در نتیجه صدا تیزتر می شود. با انجام عکس این عمل و با عقب کشیدن زبان و بیشتر کردن منفذ ، صدا بم تر خواهد شد. ایجاد حالت بم و زیری را می توان از طریق تغییر زاویه نی با بدن نیز صورت داد ؛ بدین ترتیب با کم کردن زاویه نی با بدن ، منفذ روی سری نی کوچک تر شده و صدا تیزتر می شود و بالعکس.

طرز قرار دادن نی در دهان

مهم ترین نکته در تولید صدا از نی ، توجه به چگونگی دمیدن و مسلط بودن به کارآیی لب در انجام این عمل است. برای این امر باید تنفس صحیح و هماهنگی بدن نوازنده و استفاده صحیح از اندام ها مخصوصا لب و زبان اعمال شود تا نوازنده توانایی انجام آن را داشته باشد. در غیر این صورت نوازندگان در حین دمیدن با فشارهای ناخواسته ای در بدنشان مواجه خواهند بود که ماحصل آن ، گرفتگی و نامطلوبی صدای ساز است. نوازنده باید آگاه باشد که برای دمیدن به نیروی بسیار کمی نیاز دارد و این نیرو تنها توسط فشار طبیعی هوا و مقاومت کمی که باید از طریق لب ها به کار گرفته شود ایجاد می شود. به کارگیری عضلات شکم وسینه برای این کار ، علاوه بر نارسایی در صدای ساز ، در سلامتی شخص نیز اثرات بدی را در پی خواهد داشت چرا که در اثر ایجاد فشار در اندام های تنفسی ، سایر قسمت های بدن نیز تحت تاثیر قرار گرفته و در بلند مدت خطرات بیشماری را به دنبال خواهد داشت.

کوک نی

این ساز مانند سازهای زه دار مثل تار ، ویلون و... قابل کوک کردن نیست و بدین سبب نمی توان آن را با سازهای دیگر منطبق ساخت و از این رو معمولا سازی تکنواز است. اما نوازنده متبحر می تواند تا نیم پرده صدای ساز را با نفس خود بالاتر یا پایین تر بیاورد. به ندرت از نی در همنوازی ارکستر استفاده می شود و نوازنده ناچار است تعدادی نی با کوک های مختلف همراه خود داشته باشد و برای همنوازی نزدیک ترین نی از نظر کوک را انتخاب کرده و با نفس خود تغییرات اندک کوک را اصلاح می کند.

سازندگان بنام

از سازندگان نی می توان از حسین خان نی ساز (برای نایب اسدالله و مهدی نوایی نی می ساخت) ، علی خان ( پسر حسین خان نی ساز) ، سید قاسم علوی ، محمد بیات نام برد.

نوازندگان بنام

از نوازندگان نی در صد سال اخیر می توان از نایب اسدالله اصفهانی ، صفدرخان ، مهدی نوایی ، حسین یاوری ، حسن کسایی ، محمد علی کیانی نژاد ، حسن کسائی ، حسن ناهید و ... نام برد.

استاد حسن کسایی (تصویر راست ) و استاد حسن ناهید (تصویر چپ)

پانویس

1. در ساز های بی زبانه هوا به طور ساده یا با برخورد به لبه سوراخ ورود ، به داخل لوله وارد می شود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ساز شناسی / پرويز منصوری / انتشارات زوار / چاپ نهم / سال 1393 
• بررسی عملکرد دستگاه تنفس در نوازندگی ساز نی و ارائه راهکارهایی جهت صداسازی / محمد امامی ، آذین موحد / مجله هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی / سال 1389 / شماره 40
• کاشان و نی / روح الله اسلامی / مجله فرهنگ مردم / سال 1385 / شماره 19 و 20
• تصویر شاعران از نی / شیما ملکیان / مجله آموزش زبان و ادب فارسی / سال 1388 / شماره 91