پته دوزی

« پته دوزی » نوعی دوخت است که تمام زمینه و گاهی قسمت زیادی از زمینه با نخ های کرکی الوان یا پشمی دوخته و پر از نقش و نگار می شود. بعضی مواقع از نخ گلابتون نیز در دوخت استفاده می کنند.
نام دیگر این هنر « سلسله دوزی » است. در فرهنگ معین در تعریف « پت / Pat » آمده است که : « پشم نرمی که از بُن موی بز روید و آن را بر شانه آورند و از آن شال بافند. »
در دایره المعارف زرتشتیان پته چنین تعریف شده است : « نوعی گل و بته که با دست بر روی شال های کرکی می دوزند. »
این هنر مختص بانوان با ذوق و هنرمند کرمان است که نقوش ذهنی خود را در طرح های مختلفی چون بته جقه و یا طرح های هندسی بر پارچه اجرا می کنند.

پته دوزی هم اکنون در کرمان ، سیرجان و رفسنجان تولید می شود. در زمینه هنرها و منسوجات سنتی ، پته همیشه با نام کرمان همراه است. پته کرمان علاوه بر ویژگی های هنری ، یکی از محصولات تجاری و فناوری های موثر زمان رونق خود بوده است.

تاریخچه

متاسفانه به دلیل آسیب پذیری منسوجات در برابر عوامل جوی ، تاریخ دقیقی از سابقه تولید این هنر در دسترس نیست و هر یک از دست اندر کاران سابقه پیدایش آن را به دوره خاصی نسبت می دهند ؛ اما سفرنامه شاردن ثابت می کند که این نوع دوخت ، در دوره صفویه ، در شهر کرمان رواج کامل داشته است.
در کتب معتبر و مختلف هنری ، قدیمی ترین پته موجود در دنیا را متعلق به سال 1285 ه.ق ( مربوط به دوره قاجار ) دانسته اند. این پته ، سوزنی بوده و در تمام زمینه آن گل های ریزافشان به شکل محرماتی جناغی کج با نخ های ابریشمی الوان روی پارچه پشمی کم رنگ دوخته شده است. دور این رودوزی ، پتک دوزی شده ، حاشیه آن با نقش بته و طرح قهر و آشتی ، پته دوزی شده است.
از نمونه های بی نظیر و بسیار زیبای این دوخت که مربوط به سال 1285 ه.ق و یکی از پرکارترین پته های تولید شده در ایران می باشد روپوش مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان است. این پته بر پارچه ای با طول و عرض 355 × 210 سانتی متر دوخته شده که نتیجه دو سال کار مداوم 16 نفر بانوی پته دوز کرمانی می باشد.
نمونه دیگری که از لحاظ تاریخی بر این پته دوزی مقدم است ، بقچه پته دوزی و سلسله دوزی فرج الله کرمانی است که دارای تاریخ بوده و مربوط به سال 1280 ه.ق می باشد.
به نقل از « تاریخ کرمان » نادر شاه افشار لباس هایی از پته به تن می کرد که به آن « پته نادری » می گفتند. بانوان در آن زمان کت و دامن زمستانی از شال پته دوزی شده می پوشیدند. شال پته هدیه ای گرانمایه بود که در میان خانواده های اعیان و اشراف رد و بدل می شد.

پته از دو قسمت تشکیل شده است :

• شال زمینه که به عریض معروف است.
• نخ های کرکی و رنگارنگی که به ریس یا نخ پته موسوم هستند.

این رودوزی با نخ هایی که معمولا به رنگ عنابی ، مشکی ، سبز ، زرد ، نارنجی ، قرمز ، آبی ، سفید است ، بر روی پارچه های پشمی یک رنگ که « عریض » نامیده می شود انجام می پذیرد.
« ریس » نوعی نخ پشمی دستریس یا ریسیده شده به وسیله ماشین است که معمولا در رنگ های عنابی ، مشکی ، سبز روشن ، سبز تیره ،زرد ، نارنجی ، قرمز ، آبی تیره ،سبز ماشی ، لاکی و... که مورد استفاده پته دوزان قرار می گیرد. میزان مصرف این نخ بسته به نقش و ضخامت و یا نازکی نخ متفاوت است اما به طور متوسط برای هر متر حدود 375 تا 400 گرم نخ احتیاج است.
در گذشته از علاوه بر نخ ریس ، از نخ های گلابتون و ابریشمی نیز در پته دوزی استفاده می کردند.

پته دوزی

نقوش

ظرافت و زیبایی پته دوزی به لحاظ نقش ها و طرح های اصیل سنتی ایرانی همچون نقش بته جقه ای یا درخت زندگیست که جلوه ای خاص به آن بخشیده است. این طرح از رایج ترین نگاره های ایرانیست که از زمان های بسیار قدیم در همه دستباف ها و دوخت ها متداول بوده است.
در خصوص این نگاره بته ای در پته دوزی همواره میان هنرشناسان اختلاف نظر وجود داشته و تعبیرهای متفاوت و متغایری درباره ریشه و منشا آن ارائه دادند. گروهی بته را مظهر رمزی شعله آتش آتشکده های زرتشتی و گروهی آن را تمثیل بادام و گلابی می دانند. اخیرا نیز برخی به این نتیجه رسیدند که این نقش مایه ، تجسم شیوه یافته گیاهی هندی است و به تبع آن بته جقه ای از هند به ایران آمده و به صورت های متفاوتی متحول و متداول شده است.

• طرح هایی که معمولا مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از :

طرح درختی ، طرح سروی ، طرح بازوبندی ، چهاربته ، شاخه گوزنی ، ترمه ای سرابندی فرقه ای ، ترنج ، کاج کوچک ، کاج متوسط ، کاج بزرگ ، بته بادامی ،بته جقه ای دوقلو ، نقش ترنجدار ، گلدانی ، پرنده

• نقش های طرح حاشیه پته ها :

خط های مستقیم ، انواع گل ها ، شکل های هندسی مانند مثلث ، مربع مستطیل و خط های شکسته ، ختایی ، طوماری و سروچه

نقوش مورد استفاده در پته دوزی

مراحل انجام پته دوزی

• شیوه طراحی

ابتدا پارچه عریض را به ابعاد لازم برش داده ، طرح را که از قبل بر روی کاغذ کشیده شده ، با سوزن سوراخ سوراخ کرده و روی عریض قرار می دهند و با توجه به رنگ زمینه ، بر روی این سوراخ ها گچ یا زغال می پاشند^[1] ، کاغذ را برداشته و نقاط مزبور را با قلم به هم وصل می کنند.

• روش دوخت

ساق دوزی یا خط دوزی

بعد از انتخاب نخ و رنگ آن نوبت به « ساق دوزی » می رسد. به این دلیل نقوش به شیوه خطی دوخته می شود ، ابتدا جای خطوط اصلی را می دوزند. این کار به گلدوزی شباهت بسیار زیادی دارد ؛ این کار با رنگ مشکی انجام می شود. رنگ مشکی در خط ها و رنگ های روشن مانند سفید و زرد در حاشیه کاربرد دارند. ساق دوزی به این ترتیب است که ابتدا سوزن را از زیر پارچه به سمت بالا فرو برده و از روی پارچه بیرون می کشند. سپس سوزن را از سمت چپ در فاصله کمی از محلی که قبلا خارج شده فرو برده و مجددا از محلی مابین کوک اول و دوم خارج می کنند.

پتک دوزی یا آب دوزی (متن داخل نقش ها را آب دوزی می گویند.)

بعد ازاتمام کلیه خطوط اصلی نقش با ساق دوزی ، داخل آن را با شیوه خاصی که اصطلاحا به آن پتک دوزی یا آب دوزی می گویند ، سوزن دوزی و پر می کنند. به این ترتیب که ابتدا سوزن را از قسمت زیر به داحل پارچه فرو برده و از روی آن بیرون می کشند ، سپس با انگشت شست دست چپ ، نخ را به سمت بالا کشیده و مجددا سوزن را در فاصله تقریبی دو میلی متر در جهت راست به داخل پارچه فرو برده و از میان بخیه اول و دوم خارج می سازند. با ادامه این روش با فاصله اندکی از  نقش قبلی ، نقش دیگری به نام « پتک » دوخته می شود.
« پتک چهارگوش » گونه ای دیگری از پتک است. در این روش ، سوزن بعد از ورود از قسمت زیر ، از نقطه اول خارج شده و در نقطه دوم به فاصله سه میلیمتر فرو می رود و با فاصله کمی از نقطه سوم (در کنار نقطه دوم) بیرون کشیده می شود ؛ سپس نخ مهار شده راروی پارچه می خوابانند و سوزن را در محا نقطه چهارم یعنی راس مربع فرضی فرو برده و در نهایت با همین روش یک مربع کوچک حاصل شود.

برگ دوزی

برگ دوزی آخرین مرحله از دوخت پته و ازمهم ترین ، مشکل ترین و ظریف ترین قسمت کار است. در این مرحله برای پته های تیره از نخ های زرد ، سفید و سبز روشن و برای پته های رنگ روشن از رنگ مشکی ، سبز تیره ، سورمه ایو سایر رنگ ها استفاده می گردد.

ابزار

• پارچه ای به نام عریض
• سوزن : سوزن مورد استفاده در پته دوزی با سوزن خیاطی تفاوت چندانی ندارد و فقط از لحاظ قطر و اندازه سوراخ با آن متفاوت است.
• انگشتانه : که برای محافظت از انگشت که مدام به ته سوزن فشار می آورد مورد استفاده قرار می گیرد.
• نخ : همان طور که در بالا ذکر شد از نخ های الوان کرکی و پشمی برای این کار استفاده می شود.
• قیچی : برای چیدن نخ های اضافی هنگام دوخت و پشت عریض استفاده می شود.

شست و شوی پته

بعد از پایان یافتن دوخت ، به دلیل کشیدن و محکم کردن نخ ها ، پته جمع شده و حالت چروکیده یا لوله شده به خود می گیرد. در گذشته برای رفع این مشکل آن را با آب سر شسته و با شیده خاصی خشک می کردند. به این صورت که پس از شستن ، نخ های ضخیمی از عرض شال را زیگزاگ عبور داده و دور چوب قطوری می پیچیدند. چوب را به آرامی چرخانده و پته رو دور آن لوله می کردند. اما امروزه عمل خشک کردن به وسیله اتو یا خشکشویی ها انجام می گیرد.

موارد مصرف

از آن برای تهیه بقچه^[2]، سوزنی^[3]، رومیزی، سجاده ، جانماز، جلد قرآن ، پشتی ، پرده^[4] ،کوسن ، بالش ، روتختی، رو لحافی ،جلد دستمال کاغذی، روقوری ، زیرلیوانی ، کفش ، لباس استفاده می کنند.

رومیزی پته دوزی شده

پانویس

1. به عمل ذکر شده گرته زنی می گویند.

2. بقچه : مربعی شکل است و در اندازه های مختلفی تهیه می شود. در گذشته برای قرار دادن لباس و جهیزیه عروس مورد استفاده قرار می گرفت. هنوز هم در کرمان طبق رسم پیشینیان سوغات یا هدایای گرانبهای خود را درون سینی و سینی درون بقچه قرار داده و هدیه می کنند. بته اغلب در طرح چهار بته تهیه می شود.

3. سوزنی : به شکل مستطیل و در ابعاد 1.5 × 1 متر ، 2.5 × 1 متر و 1 × 2 متر تهیه می شود. در گذشته از سوزنی در حمام و برای زیر پای عروس استفاده می شد که از سنت های مهم و تشریفات خاص خانواده های کرمانی بود. امروزه با از بین رفتن این سنت شیرین از سوزنی برای رومیزی و سفره هفت سین استفاده می کنند.

4. پرده : مستطیل شکل است و در ابعاد 80 × 280سانتی متر و یا 350 × 100 سانتی متر با طرح های درختی دوخته می شود. طرح درختی که به درخت زندگی مشهور است ، طرحی از یک درخت کامل است که فواصل شاخ و برگ ها با استفاده از گل های رنگی پر می شود. طرح های « سرو طوطی » و « سرو طاووسی » از طرح های معروف و زیبای دیگری هستند که برای این پرده مورد استفاده قرار می گیرند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• آشنایی با هنر های سنتی 3 / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات سیمای دانش / چاپ اول / سال 1390
• مروری بر هنر عامیانه پته دوزی ( سلسله دوزی ) با قابلیت بهره گیری در قالب مستند آموزشی / زیبا بنی اسد / فرهنگ مردم ایران / بهار 1390 / شماره 24
• پته دوزی زنان در استان کرمان / صدیقه پاک بین / جلوه هنر / سال 1385 / شماره 26