چراغ

نگاهی اجمالی به روشنایی از دیرباز تا کنون

یکی از دغدغه های انسان های نخستین ، تامین نور محیط اطراف بود. بشر با کشف آتش ، علاوه بر گرم نگه داشتن محیط زندگی و پخت ، از آن برای روشن کردن شب های تاریک استفاده نموده است.
اولين وسايل روشنایی ، شاخه های درختان رزين دار بودند كه به عنوان «مشعل» بكار می رفتند.
با استناد به شواهد بدست آمده مربوط به بیست هزارسال پيش می توان گفت که پیشینیان از روغن بدست آمده از حيوانات و گياهان برای ایجاد روشنایی استفاده می کردند. روغن را درون استخوانهای تو خالی ، صدف يا ساير ظروف طبيعی ریخته و با پوست درخت ، الياف گياهان يا خزه برای آن فتيله درست می كردند.
چربی حيوانات (به خصوص پيه آب كرده) و همچنين موم، مواد اولیه برای ساخت اولين شمع ها بودند.
روشنایی های خارجی مناسب تقريباً تا اواسط قرن 17 ميلادی ناشناخته بودند. اولين روشنایی خارجی روغنی به وسيله يک هلندی به نام جان ون در هيدن ساخته شد و در سال 1669 ميلادی در آمستردام نصب گرديد.
از اواخر قرن هجدهم، با شروع انقلاب صنعتی و با افزايش تقاضا پيشرفت هایی در صنعت ساخت چراغ های روغنی يا نفتی بوجود آمد.
در سال 1859 ميلادی نفت تصفيه شده (پارافين) در آمريكای شمالی تهيه شد و تحولی در عرصه چراغ ها به وجود آمد. از مزایای پارافين ارزانی و كم خطر بودن آن بود. پارافيـن به سرعت جانشين روغن های گياهی و حيوانی شد. در اوايل قرن هفدهم يک شيميدان و مهندس معدن آلمانی به نام بكر پی برد كه می توان از گاز بدست آمده از ذغال برای روشنایی استفاده كرد.
گاز چراغ های خيابانی را نيز متحول ساخت . گاز به طور مستقيم به وسيله يک شبكه از لوله به چراغ هدايت می شد و ديگر نيازی به پر كردن مداوم چراغ های نفتی نبود. منتها بنا بر دلایلی مدت زمان زیادی طول كشيد تا از گاز برای روشنایی داخلی استفاده کنند.

انواع چراغ و فانوس ، آنتیک و قدیمی

تعریف واژه چراغ

واژه چراغ در زبان پهلوی و پارتی و سغدی رواج داشته است. در زبان های آرامی و سریانی به وسایل روشنایی «شراگا» گفته می شده و احتمالا از این زبان به زبان پهلوی راه پیدا کرده است. در زبان ترکی به آن ، کندیل می گویند.
در سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم ، در فارسی کلمات لامپ ، لامپا و در عربی لَمبَه و در ترکی لامبا رایج شد که از واژه لمپس یونانی اقتباس شده است.
چراغ در فرهنگ عامه ایران کمابیش یاد آور قداست آتش در نزد ایرانیان است ؛ چرا که ایرانیان باستان آتش را زنده و خاموش کردن آن را به معنای کشتن آن می پنداشتند. چراغ همواره در زیارتگاه ها ، همراه با آیین های نذر و دعا وجود دارد. از گذشته حتی تا به امروز مردم برای برآورده شدن حاجت هایشان شمع یا چراغی روشن می کنند.

اولین وسایل روشنایی

تا قبل از ورود وسایل مدرن روشنايى كه به چراغ هاى گازسوز و برقى انجامید ، تقريبا تمامى وسايل روشنايى سنتى همچنان توليد و مورد استفاده عموم قرار می گرفت. رايج ترين آن ها عبارت بودند از پيه سوزهاى سفالى و فلزى ، چراغ پايه ها، شمع ها و شمعدان ها ، قنديل ها و چلچراغ ها. نكته جالب توجه این است که در نوع سوخت اين وسایل تغييرى نسبت به گذشته ايجاد نشد و همچنان از روغن گياهانى چون كرچک، كنجد ، بزرک ، كافشه/كاجيره ، و پيه و چربى حيوانى استفاده می کردند.

وسایل روشنایی جدید

پيش از آن كه گاز و برق به مهم ترين سوخت هاى روشنايى تبديل شود ، تحولى ديگر ایجاد شد، يعنى جايگزين شدن تجهيزات روشنايى سنتى و كهن با وسايلى جدید كه در طی تبادلات با ممالک خارجى ، به ويژه اروپا ، به ایران وارد شد ؛ وسايلى چون انواع چراغ هاى موشى و زنبورى ، لامپا ، فانوس هاى آويز (لَنتِر) ، چراغ هاى فتيله اى و گرد سوز فلزى با لاله های موسوم به بلور بارفتن. بيشتر اين وسايل جديد يا از كشورهاى اروپايى و هند و چين وارد می شد يا در ایران ، متاثر از ساختار و تزيينات این وسایل ، به دست صنعتگران ايرانى توليد می شد. نکته جالب اینجا است که اين وسايل كه در آن زمان در كشور ما نوظهور بودند، در کشورهای خاستگاهشان در حال منسوخ شدن بودند و جايشان را به تجهيزات مدرن می دادند. با اين اوصاف ، ساخت اين وسايل حدود يک قرن در ايران رواج داشت و در صنعت و هنر سنتى تحولاتى گسترده ايجاد كرد.

انواع چراغ گردسوز ، آنتیک

تجهیزات روشنایی در دوره قاجار

شواهد و مطالعات تاريخى نشان مى دهد كه در اوايل دوره قاجار ، انواع پيه سوزها ، چراغ دان ها ، چراغ پايه ها ، و شمعدان ها با الگوپذيرى از طرح هاى کهن ، همچنان با همان كيفيت و زيبايى ساخته مى شد. كاربرد چراغ ها چنان با زندگى مردم درآميخته بود كه رسم و آدابى خاص براى روشن و خاموش كردن آن ها داشتند و بیشتر مردم اين آداب را به جا مى آوردند. در كتاب طهران عهد ناصری درباره اين آداب چنين نقل شده است : «روشن كردن چراغ در دارالخلافه آداب و رسومى داشت ، وقتى كه آن ها را نفت گيرى و تميز مى كردند ، با سلام و صلوات كبريت بر آن ها مى زدند و هنگام بالا كشيدن فتيله آن ها باز صلوات فرستاده و به شاهچراغ، كه مقصود شاهچراغ شيراز است، درود مى فرستادند. وقتى در دكان ها چراغ را روشن مى كردند، همه مشتريان با صداى بلند صلوات مى فرستادند و از جمله رسم و رسوم و آداب اين بود كه هر كس تا يكى دو ساعت از شب گذشته وارد دكانى مى شد، مى بايد بگويد «چراغت روشن» و صاحب دكان جواب مى داد «چراغ عمرت روشن» و صاحب دكان ها معمولا اولين مشترى را كه سرشب جنس مى خريد و پول مى داد، آن را پول سرچراغ مى گفتند.

در زمان قدیم مامور شهرداری که وی را با نام چراغچی می شناختند ، صبح ها آمده و چراغ ها را جمع کرده و با خود می برد تا توری آن را عوض کند و در آن نفت بریزد ، وی هنگام عصر دوباره بازگشته و چراغ ها را روشن و در جای خود قرار می داد. طبق مکتوبات موجود و همچنین روایات نقل شده ، بازاری ها به چراغچی بابت این کار پول پرداخت می کردند ؛ به همین دلیل ، به پولی که از فروش جنس خود در هنگام غروب و آمدن چراغچی می گرفتند سرچراغی می گفتند ؛ این اصطلاح هنوز در میان بعضی بازاری ها شنیده می شود.

بعد ها با وارد شدن توليدات خارجى از يک سو و حضور ايرانيان در خارج از كشور ، به ويژه اروپا و مشاهده سبک زندگى و اثاث مورد استفاده آنان، توليدات تا حد زيادى متحول گشت و انواع جديدى از اين وسايل با طرح ها و تزييناتى كه در تاريخ ايران بى سابقه بود يا وارد و يا در داخل كشور توليد شد.
توليد تجهيزات روشنايى فرنگی صرفا به عنوان ابزارى كاربردى عمومى باقی نماند و آثارى تجملى و زينتى گران قيمتی  نیز  شد. در واقع هنرمندان عهد قاجار توانستند با تاثیر از آثار وارداتی ، محصولاتى زيبا و قابل رقابت با نمونه هاى خارجى تولید کنند و بازار داخلى را به دست خود گیرند. به عنوان مثال ، به كارگيرى بلور بارفتن در ساخت ابزارهاى روشنايى بود كه در اواخر دوره قاجار به گسترشى حيرت انگيز رسيده بود. نفوذ اين تجهيزات جديد در زندگى روزمره به آنجا رسيد كه براى استفاده از آن ها آداب و رسوم و نقل و قول های زيادى در بين مردم متداول شد و زمان و مكان و طرز كاربرد هر چراغ مقدمات و ترتيبى خاص پیدا کرد. در هر صورت ، روند طراحى و توليد انواع تجهيزات روشنايى ، چه به شيوه سنتى و چه با الگوپذيرى از نمونه هاى وارداتى ، در دوره قاجار همچنان تداوم داشت تا آن كه با منابع تأمين انرژى جديد همچون گاز و سپس برق، رفته رفته به ركود گراييد و از رونق افتاد.
امروزه نمونه های بسیار کمی از وسایل روشنایی این دوران در موزه هاى ايران موجود می باشد و بيشترين وسایل روشنايى بازمانده از این دوران ، در دو گنجينه آستان قدس رضوى در مشهد و آستانه حضرت معصومه در قم می باشند كه همگى این آثار وقف شده اند.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• وسایل روشنایی در دوره قاجار و تاثیر تجددگرایی بر تحول آن ها / خاطره فهیمی ، مهتاب مبینی / مجله تاریخ و تمدن فرهنگ اسلامی / سال 1395 / شماره 24