سازهای سنتی

تاریخچه پیدایش ساز

صدای طبیعت همچون ، آوای پرندگان ، غرش حیوانات ، انواج درياها ، رعد آسمان ، صدای آبشار و... نخستین صداهایی بود که به گوش انسان رسید و بر اساس درک این صوت طبیعی ، انسان به دنبال ابزاری بود تا با آن تولید صدا کند. او با الهام از طبيعت به وسيله حنجره خود صدا هایی را برای ارتباط با ديگران تولید می کرد. با دميدن در شاخ يا استخوان تو خالی حيوانات ، شاخه توخالی درختان يا صدف دريايی ، صداهای قوی تری ايجاد کرد که برای اعلام خطر ، ايجاد ارتباط و خبر رسانی يا برانگيختن ترس در دل دشمن و حيوانات وسيله مناسبی بود. بوق ها (سازهای بادی) شايد اولين سازهای ابداعی انسان بوده است.

از صدای حاصل از برخورد اجسام با یکدیگر ، راز تولید صدا برای انسان آشکار شد و او را متوجه ساختن آلات موسیقی نمود. با ضربه زدن بر تنه توخالی درختان ( سازهای کوبه ای ) و کشيدن پوست حيوانات بر روی آن ( سازهای کوبه ای پوستی ) يا به ارتعاش در آوردن زه کمان و بعدها استفاده از کدوی خشک يا پوست نارگيل در قسمت انتهايی کمان جهت پايداری و تشديد صوت حاصله ( سازهای زهی ) ، اصواتی پديد می آمد. اين سازها در رزم ، مراسم آئينی و بزم بشر جايگاه ويژه ای پيدا کرد. اگر چه انسان در ابتدا از ساختن ساده ترین آلات موسیقی بهره برد اما به تدریج موفق به ساختن سازهای مختلف و پیشرفته تری گردید.

تاریخچه ساز در ایران

موسیقی در ایران دارای سابقه بسیار زیادی می باشد. متاسفانه از موسیقی دوران قبل از مادها اطلاعات دقیقی در دست نیست اما از دوره هخامنشیان می توان گفت که در در این دوره سه نوع موسیقی (مذهبی ، بزمی و رزمی ) رواج داشته و مورخان یونانی چون هرودوت و گزنوفون به کرات به این موسیقی های ایران اشاره داشته اند. نقوش موجود بر روی سفال های پيش از تاريخ در مناطق مختلف ايران مانند تپه سيلک کاشان ، چشمه علی شهر ری و اسماعيل آباد قزوين و... گويای وجود مراسم آئينی است که در آنها نقش ساز نيز ديده می شود. تصوير مهر چغاميش (مربوط به3400  سال پیش از میلاد) بيانگر رواج چنگ در ايران است. ظاهرا اين ساز پايه و الگوی اوليه ای برای ديگر سازهای زهی بوده است. البته اسناد موجود حاکی است که مصريان اولين ملتی بوده اند که چنگ داشته اند.

تصویر مهر تپه چغامیش ؛ مربوط به 3400 سال پیش از میلاد

در تصاوير بجای مانده در حجاری ها ، ظروف و ... هخامنشی اهميت موسيقی و موسيقيدان ها و نيز وجود موسيقی های مذهبی ، رزمی و بزمی به وضوح مشاهده می شود. یک نمونه کرنا در سال 1336 خورشیدی (1957 میلادی) از قبر داریوش سوم پیدا شده و در حال حاضر در موزه تخت جمشید استان فارس از آن نگهداری می شود.

به یقین می توان گفت که عصر طلایی موسیقی ایران در دوره ساسانی بوده است. بهرام گور در رشد موسیقی در این عصر بسیار موثر بود. در عصر خسرو پرویز ، موسیقی دانان بنامی همچون باربر ، نکیسا ، رامتین ، بامشاد ظهور کردند. باربد توانست با اختراع 360 مقام ( به تعداد روزهای سال ) موسیقی را وسعت بخشد. ( اسامی این مقامات در دیوان شعرای چند قرن بعد نظیر منوچهری دامغانی و نظامی گنجوی موجود است.) آلات موسیقی نیز همپای موسیقی از تنوع بسیاری برخوردار شدند. از آلات موسیقی این دوران می توان از چنگ ، تنبور ، بربط ، نای ، دمبلک ، کرمیل ، مار نای ، دایره و ... نام برد. از مشاهده مجسمه های کوچک بدست آمده از شوش با نام نوازندگان ، فرم سازها ، نحوه بدست گرفتن و جزئيات آن ها می توان آشنا شد . می دانید که سازها به مرور و طی مراحل مختلف تکامل يافته اند و بسته به کاربرد آن ها (سازهای رزمی ، مذهبی ، بزمی يا گونه های محلی) در دوره های مختلف تاريخی ، نشيب و فرازهای گوناگونی را طی کرده اند.

تاثیر موسیقی این دوره تا قرن ها بعد به صورت مستقیم بر موسیقی کشورهای همجوار از ارمنستان تا عربستان پر واضح است. بعد از ظهور اسلام و سلطه اعراب بر ایران موسیقی ایران رونق خود را از دست داد. بعد از دوره حکومت سختگیرانه خلفای راشدین ، موسیقی کم کم دوباره مطرح شد و در عهد امویان به رشد نسبی رسید و در دوره خلفای عباسی به اوج تازه ای دست یافت و با پیدایش موسیقی دانان بزرگی چون ابراهیم و اسحق موصلی ، از وسعت و رونق بی سابقه ای برخوردار شد. کتاب 25 جلدی الاغانی یادگار این دوره است.

دوره صفوی را نیز می توان تاریک ترین دوره حیات هنر موسیقی در ایران دانست. صفویان در پی مخالفت با حکومت بغداد کوشید تا هرچه بیشتر نقش موسیقی را کمرنگ تر کند. چنانچه به دستور شاه اسماعیل دوم ، تمام افرادی که دراین زمینه فعالیت داشتند به هلاکت رسیدند. تنها شاه عباس صفوی بود که توجهی جدی به موسیقی هنرمندانه داشت. گروهی از اهالی شعر و موسیقی به هندوستان مهاجرت کردند و در آنجا به حیات هنری و ادبی خود ادامه دادند و آنچه از موسیقی باقی ماند به صورت موسیقی مذهبی در قالب روضه خوانی ، نوحه سرایی ،  تعزیه خوانی در آمد که با کمک الحان موسیقی قدیم و آوازها و مقام ها ادامه پیدا کرد.

با بی اعتنایی نادر شاه به فرهنگ و هنر ، آخرین ضربه ها به موسیقی ملی وارد شد. اما در زمان کریم خان موسیقی بسیار رونق گرفت. حمایت وی از موسیقی دوباره به آن روحی تازه بخشید و تا عصر قاجار ادامه پیدا کرد. تاریخ عضدی از علاقه آقا محمد خان قاجار یه دوتار که در میان ترکمانان معمول بود خبر می دهد. تاسیس دارالفنون (در زمان ناصرالدین شاه) و برپایی شعبه موزیک و ارکستر و ورود سازهای غربی به کشور از اقدامات مهم این دوره به شمار می آید.
در اوایل دوره قاجار ، نوازندگان نه تنها در نزد مردم فاقد ارزش و احترام بودند بلکه بیشتر آن ها نیز برای خود احترام و جایگاهی قایل نبودند به طوری که تحت عنوان «عمله طرب» در مهمانی ها حاضر می شدند و احترامشان در این حد بود که در پایین مجلس نشسته و اجازه نشستن سر سفره با دیگران را نداشتند. اما در اواخر دوره قاجار ، نوازندگان شایسته ، مقام والایی بدست آوردند و به استاد ملقب شدند و از احترامی شایسته هنرمند برخوردار شدند. بعد از انقلاب مشروطه موسیقی به میزان زیادی از قید و بند های گذشته آزاد گشت و اولین سرود ملی ایران به نام سرود سلامتی دولت علیه ایران توسط سالاز معزز ساخته شد
به طور کلی موسيقی به عنوان يکی از ارکان مراسم ، جشن ها و آئين مختلف ، در فرهنگ بومی ، مذهبی و ملی اين سرزمين جايگاه ويژه ای داشته و ساخت سازهای ايرانی نيز از مراتب خاصی برخوردار بوده است و حضور هنرمندانی کمال گرا و مبتکر در ساخت سازهای ايرانی به خوبی مشهود است.

انواع سازهای سنتی از نظر جنس

سازهای ايرانی از حيث جنس به سه گروه فلزی ، سفالی ، چوبی تقسیم بندی می شوند.
سازهای فلزی که معمولا از جنس برنج يا مس هستند ، به طريق «ريخته گری يا چکش کاری» ساخته می شوند.
سازهای سفالی ، همانطور که از نام آن پيداست از جنس سفال (گل رس پخته شده) می باشد . برخی تنبک ها و سازهای بومی مانند طاس های پوستی و فاقد پوست از سفال ، دستی يا با چرخ ، ساخته می شوند.

نمونه ای از سازهای اصیل ایرانی

سازهای چوبی به طريق «تراش و برش» ساخته می شوند. اين گروه از سازها بيشترين و متنوع ترين سازها را در خود جای می دهد و آنجا که سخن از نواختن يا ساختن سازهای ايرانی است بيشتر اين سازها در ذهن تداعی می گردد. اکثريت سازهای زهی و برخی سازهای ضربه ای به اين روش ساخته می شوند.

سازهای سنتی ایران از لحاظ نوع و شکل توليد صوت به سه گروه تقسیم می شوند:

• سازهای بادی

سازهای بادی از اولین آلات موسیقی بودند که به دست بشر ساخته شدند و به سازی گفته می ‌شود که از طریق دمیده شدن هوا در آن ، صدا تولید می گردد. سازهای بادی از نظر ساختمان و چگونگی تولید صدا به دو دسته کلی تقسیم می‌ شوند : سازهای بادی برنجی و سازهای بادی چوبی. اصطلاح «چوبی» و یا «برنجی» بدان معنا نسیت که آن ساز از چه جنسی ساخته شده است ، بلکه این طبقه بندی بر پایه چگونگی و نحوه تولید صدا در دهنی آن‌ها مربوط می‌شود. به عنوان مثال فلوت جزو سازهای بادی چوبی محسوب می‌گردد اما بدنه آن از فلز است.

سازهای بادی چوبی : این رده خود به سه دسته تقسیم بندی می شود : 

1.  سازهای بی زبانه (بی قمیش) مانند نی ؛ که هوا به طور ساده یا با برخورد به لبه سوراخ ورود ، به داخل لوله وارد می شود.
2. سازهای یک زبانه (با قمیش) مانند دوزَله ؛ که هوا در ورود به لوله ، زبانه ای از جنس نی (قمیش) را می لرزاند.
3. سازهای دو زبانه مانند سرنا ؛ که هوا از میان دو تیغه نازک متکی به هم از جنس نی عبور کرده و سبب لرزش آن دو می شود.

سازهای بادی برنجی : این سازها ( مانند کرنا ) به جای سوراخ یا زبانه ، دهانی ای فنجانی یا لنگی دارند و لب های نوازنده مستقیما با این دهانی تماس داشته و به آن فشار می آورند. نوازنده هوا را با فشار از میان لب های خودعبور داده و به درون لوله می فرستند. کیفیت صدا در ساز های این دسته قوی تر و درخشان تر است.

• سازهای کوبه ای

به آن دسته از ساز هایی گفته می شود که صدای حاصل بر اثر کوبیدن جسمی ( با نرمی یا سختی معین ) بر پوستی که بر سطح دایره ای شکل حلقه ، استوانه یا کاسه ای کشیده شده ؛ یا بر اثر کوبیده شدن دو جسم سخت و غالبه زنگ وار صورت می گیرد. در بیشتر سازهای پوستی ایران ، ضربه زدن توسط انگشتان هر دو دست نوازنده صورت می گیرد. سازهای کوبه ای احتمالا پس از صدای انسانی قدیمی‌ترین نوع ساز است و تاریخچه این سازها به هزاران سال پیش باز می‌گردد. وظیفه اصلی این سازها اجرای ضرب (ریتم) در متن آهنگ است ولی توانایی اجرای ملودی را هم دارد.

سازهای کوبه ای خود به 4 دسته تقسیم بندی می شوند : 

1. دسته ای که بر روی آن پوست کشیده شده و با دست یا چوب بر روی آن می کوبند ؛ مانند دایره ، نقاره.
2. دسته ای که بر هر دو سطح بالایی و پایینی پوست کشیده شده و خود ساز را به شکل استوانه ساخته اند و با دست یا چوب به هر دو طرف آن می کوبند ؛ مانند دهل.
3. دسته ای که ساز از دو تکه چوب یا فلز ساخته شده و هر دو بهم کوبیده می شود ؛ مانند قشقک ، سنج.
4. دسته ای که به وسیله کوبیدن چکش بر روی تیغه های فلزی زنگوله و .. صدایی زنگوار تولید می کنند.

• ساز های زهی

سازهایی که تولید صدا در آن ها توسط سیم یا زه صورت می گیرد و خود به چند دسته تقسیم بندی می شود :

زهی-زخمه ای : آن دسته از ساز هایی که به وسیله زخمه زدن با انگشت یا مضراب نواخته می شوند ؛ مانند تار ، قانون.

زهی-آرشه ای : آن دسته از سازهایی که به وسیله آرشه یا کمان نواخته می شوند ؛ مانند کمانچه ، قیچک ، ویولن.

زهی-کوبشی : آن دسته از ساز هایی که توسط وسیله چکش مانندی بر روی سیم ، نواخته می شوند ؛ مانند سنتور.

زهی-شستی دار : ساز هایی که در اثر کوبیدن چکش بر روی سیم توسط شستی نواخته می شود ؛ مانند پیانو.

تصویری از فروشگاه ساز ایرانی

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• تاریخچه موسیقی / صدا و سیما / 1389
• هفته نامه امرداد / شماره 288 / اردیبهشت 1391
• تاريخچه ساز ایرانی / وبگاه پارپیرار / 1388
• تاريخچه ساز ایرانی / نشريه راه کمال / شماره سی ام / 1390