سرنا

«سرنا» از دسته سازهای بادی چوبی قمیش دار دو زبانه ای می باشد. نام سرنا شکل تغییر یافته کلمه «سورنای» است. «سور» در لغت به معنای شادی و میهمانی و جشن است و «نای» یک عنوان کلی برای سازهای بادی می باشد. این ساز بیشتر در مجالس جشن و سرور نواخته می شود. نوای زیبای این ساز به عنوان موسیقی نوروز^[1] ، زینت بخش لحظه آغاز سال نو می باشد.در ادبیات ایران پس از اسلام نیز بارها از این ساز نام برده شده است. مولوی در بیت زیر سرنا را به ساز صور تشبیه می کند.

ناله سرنا و تکفـیـر دهل        چیزکی ماند بدان ناقور کل

ساز سرنا ، قرن 19 میلادی ، مربوط به دوره قاجار ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

تاریخچه

قدیمی ترین نشانه از این ساز به دوره ساسانیان باز می گردد. بر روی یک جام نقره ای متعلق به این دوره ، شخصی در حال نواختن سرنا بر روی آن به تصویر درآمده است. در این نقش ، اندازه ساز با بالاتنه نوازنده برابر است. این ساز در محل اتصال آن به دهان نوازنده باریک شده که تداعی کننده شکل قمیش می باشد.

سرنا به همراه کرنا از مهم ترین سازهای بادی رزمی در تاریخ ایران به شمار می آمدند. بنا به مدارک موجود تا دوره فتحعلی شاه نیز ، نقاره چیان نظامی ، طبل و سرنا می نواختند. در میان سازهای قدیمی ، ساز سرنا در موقعیت های بزمی نیز کاربرد داشت و شاید به همین سبب است که امروزه در مناطق ایران و روستاها هنوز ساز سرنا وجود دارد زیرا موقعیت بزمی خود را از دست نداده است.
از مهم ترین کاربرد های این ساز در تاریخ اجتماعی ایران ، خبر رسانی بوده که امروزه با روش نوین زندگی به کلی منسوخ شده است. در قدیم با استفاده از سازهای  سرنا و کرنا (به همراه طبل و نقاره و سنج) برای این منظور استفاده می کردند. مخصوصا برای اعلام پیروزی در جنگ بسیار کاربرد داشت.
در هنگام سفر نیز از آن بهره می بردند. در آغاز حرکت و یا به نشانه بدرقه اغلب موسیقی نظامی مانند طبل و سازهای بادی به صدا در می آمد ولی در هنگام سفر یا مراسم استقبال از سازهای موسیقی بزمی استفاده می شد.
ابن بطوطه در وصف اردوی سلطان ابوسعید از ساز ها و مراسم حرکت آنان سخن به میان آورده است. سازهای نام برده شده عبارتند از : سرنا ، بوق ، شیپور ، طبل ، کوس. او از صدها خنیاگر یاد می کند که سوار بر اسب های شاهی حرکت می کردند و به نوبت پس از اجرای سرنا نوازان و طبالان به نوازندگی می پرداختند.

سرنا در میان اقوام ایرانی

این ساز کهن از دیرباز در میان اقوام مختلف ایرانی در استان های لرستان ، بختیاری ، آذربایجان ، کردستان ، مازندران ، گیلان ، شمال خراسان ، شرق و جنوب خراسان ، کرمان ، سیستان ، هرمزگان و بلوچستان رواج داشته و هر یک سرناهای خاص خود را دارند و در هر منطقه با اسامی مختلفی شناخته می شود ؛ به عنوان مثال در گیلان به آن زرنا یا زورنا گفته شده و در جنوب خراسان به آن «ساز» می گویند.

سرنا به همراه نقاره در گذشته از مهم ترین آلات موسیقی در گیلان بود که در مراسم جشن و شادی به کار می رفت. سرنا نوازان ، بزرگ ترین میراث داران هنر موسیقی در گیلان می باشند. اجرای قطعات محلی توسط آنان بیانگر جنگاوری و همیاری افراد این منطقه است.

در مناطق مختلف جنوب خراسان این ساز از نظر طول و قطر دهانه متفاوت می باشد ؛ به عنوان مثال این ساز در گناباد دارای 37.5 سانتی متر طول ، 10 سانتی متر دهانه مخروط و 10.5 سانتی متر طول قمیش می باشد اما در شهر قاین دارای 25 سانتی متر طول ، 7 سانتی متر دهانه مخروط و 5 سانتی متر طول قمیش است.

متاسفانه این ساز کهن به دلیل کم توجهی مسئولین به موسیقی محلی ، به سرعت رو به فراموشی است.

سرنا و دهل در موسیقی محلی

ساختمان ساز
دارای ظاهری مخروط مانند است و اجزای تشکیل دهنده آن عبارتند از :

• قمیش (زبانه)

خود از دو قسمت میل و بچه (دو شاخه) تشکیل می شود. جنس آن از نی است که به وسیله میل که نوعی رابط است به بدنه متصل می شود. در امتداد میل ، بچه (دو شاخه) قرار می گیرد و تا حدود سوراخ سوم در داخل بدنه امتداد دارد. بین قمیش و میل ، تکیه گاهی برای لب های نوازنده قرار می گیرد (لب گیر) که از جنس صدف ، استخوان یا پلاستیک بوده و به شکل یک صفحه دایره یا بیضی شکل می باشد.
در سرنای گناباد قسمت «بچه» وجود ندارد و به جای آن قسمت میل بلندتر می باشد.

• لوله صوتی

مخروطی شکل است ، از چوب درخت زرد آلو یا توت ساخته شده و 6 یا 7 سوراخ بر روی آن تعبیه می شود. در مناطق مختلف تعداد سوراخ ها متفاوت است ؛ به عنوان مثال در جنوب خراسان 6 عدد است و یک سوراخ نیز در پشت ساز قرار دارد.
در بعضی سرناها مانند سرنای گناباد نزدیک دهانه یک سوراخ کوچک تعبیه شده که برای گرفتن صداهای اضافی می باشد و بر روی آن انگشت گذاری نمی شود.

شیوه نواختن

قبل از نواختن ، نوازنده زبانه ساز را کمی خیس می کند. طرز دمیدن در سرنا بدین ترتیب است که نوازنده ابتدا شش های خود را پر از هوا کرده و هنگام نواختن ، هوا را به دهان منتقل می کند. قبل از این که هوای انباشته شده در شش ها و دهان به اتمام برسد از راه بینی دورباره شش ها را پر از هوا می کند و بدین ترتیب بدون اینکه صدای ساز قطع شود ، نوازنده نفس گیری می کند. به این شیوه نفس گیری «دَم گردان» و یا «نفس گردان» می گویند. البته این شیوه نفس گیری مشکل می باشد  چرا که هنگام نفس گرفتن از بینی ، فشار زیادی به صورت و لپ های نوازنده وارد می شود.

سرنا در ارکستر غربی

برای اولین بار سرنا در سال 1354 خورشیدی توسط انوشیروان روحانی آهنگساز و نوازنده پیانو در ارکستر غربی به کار گرفته شد. برای این اجرا تمام نوازندگان ارکستر ، ساز خود را با سرنا کوک و هماهنگ کردند و سرنا توسط یک نوازنده محلی نواخته شد.

سازندگان بنام

از سازندگان بنام و چیره دست این ساز کهن می توان از زنده یاد ابراهیم حدیدی معروف به گل آقا و اسماعیل مردانی نام برد.

نوازندگان بنام

از نوازندگان شهیر سرنا در کشورمان می توان از علی اکبر مهدی پور دهکردی ، شاه میرزا مرادی ، غلامعلی نی نواز ، آقاجان فیوج ، نام برد.

شاه میرزا مرادی ، نوازنده سرنای (تصویر سمت راست) و ابراهیم حدیدی ، سازنده و نوازنده ساز سرنا (تصویر سمت چپ)

پانویس

1.  این آهنگ زیبا حدود ۲۶ سال پیش برای اولین بار توسط علی اکبر پور دهکردی نواخته و در تهران ضبط شد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ساز شناسی / پرويز منصوری / انتشارات زوار / چاپ نهم / سال 1393 
• سازشناسی جنوب خراسان / احمد مهدوی مقدم / مجله مقام موسیقایی / سال 1378 / شماره 5
• موسیقی در سرزمین گیل و دیلم / ستار فلاحت کار / مجله مقام موسیقایی / سال 1378 / شماره 4
• شناسایی و طبقه بندی موقعیت های کاربردی سازهای رزمی در تاریخ موسیقی ایران دوره اسلامی / نرگش ذاکر جعفری / محله جامعه شناسی تاریخی / سال 1394 / شماره 3