زری بافی

تاریخچه

در تاریخ نساجی ایران، زمان پیدایش زری بافی ناپیداست ولی به طور اجمال از تواریخ و کتب قدیمی چنین استنباط می شود که نخست در زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پرده ها و پارچه های زری رواج داشته و برای تزیین کاخ های پادشاهان و کلیساهای جهان به کار می رفته است. یکی از دلایلی که برای نشان دادن پیشرفت صنعت پارچه زری در زمان هخامنشی ارائه می شود، این است که بر اساس نوشته های هرودوت و پلوتارک اسکندر مقدونی با همه تعصب یونانی خود از زمان ورود به ایران تا هنگام مرگش لباس های زری ایرانی بر تن می کرد. همچنین باید گفت پارچه های پشمی و پارچه های کتانی ایران در دوره هخامنشیان بی اندازه مطلوب بوده است.

لباس امپراتوری هخامنشی ، قرن پنجم پیش از میلاد

در سفرنامه عتبات ناصرالدین شاه به پارچه زربافتی اشاره شده که بافت آن به دوره عضدالدوله دیلمی (قرن چهارم هجری) است. این پارچه بر روی ضریح امام انداخته شده و در همان جا ذکر گردیده که بافت آن مربوط به 800 سال پیش است.

تکه ای از یک جامه زربفت ابریشمی شرق ایران یا آسیای مرکزی ، قرن 8-9 میلادی، نقش و طرح به وضوح متأثر از هنر ساسانی

دوره سلجوقیان

از پایان دوره ساسانی تا آغاز سلجوقیان به سبب درگیری عمومی ایرانیان با اعراب و چند پارچگی حکومتها در دوره های مختلف، صنعت بافندگی از درخشندگی و پیشرفت افتاده بود. و در بسیاری از دوره ها صنعت پارچه بافی چنان سیر نزولی می پیمود که گمان نمی رفت دیگر هرگز شکوفا شود. از دوره پادشاهان سلجوقی خوشبختانه 50 قطعه پارچه در دست است.

لباسی ابریشمی زربافت ، سرزمین های اسلامی شرق ایران ، نیمه اول قرن 13 میلادی ، موزه متروپولیتن امریکا

زری بافی دوره ایلخانیان

پس از حمله مغول در قرن هفتم هجری قمری و به دنبال آن تشکیل حکومت ایلخانیان مغول در ایران، علی رغم زوال بسیاری از مراکز پارچه بافی مانند شوش ، شوشتر ، ری و فارس، به دلیل علاقه حکام ایلخان به جامه های فاخر و نفیس بافت، پارچه های زربافت و به طور کلی به کارگیری الیاف طلا و نقره یا دوخته دوزی جامه ها بسیار معمول و مورد حمایت قرار گرفت و کارگاه های معتبر زری بافی در شهرهای خراسان ، طبرستان ، تبریز و بخصوص سلطانیه دایر گردید. دوره ایلخانیان کارخانه های متعدد پارچه بافی در تبریز شیراز ، شوشتر ، نیشابور و طوس وجود داشت و استادان پارچه بافی در بافت پارچه های اطلس ، زربفت و زرکش مهارت داشتند و پارچه های ابریشمی گیلان ، خراسان ، یزد و کرمان بسیار نفیس و گران بها بود.

حکام دوره ایلخانی به بافت پارچه زری علاقه داشتند. دستور بافت پارچه های طراز خود را به این جنس داده بودند؛ طراز نوعی پارچه نوشته دار است که در ایران و مصر قبل از اسلام تولید می شد. نوع دیگری از پارچه برجامانده از این زمان که می توان گفت از پارچه های شاخص دوره ایلخانی است پارچه زربفتی (زربافت) است که از الیاف طلا و نقره بافته شده است و دارای تزئینات هندسی بسیار ظریف شبیه به کار خاتم می باشد.

زری بافی در دوره تیموری

در این دوره طرح پارچه ها ظریف تر و گیراتر و از حیث ترکیب گسترده تر شد. اما اطلاعاتی که از پارچه بافی این زمان داریم غیر مستقیم است، زیرا که حتی یک قطعه پارچه که تاریخ بافت آن میان سال 800 و نیمه دوم قرن دهم باشد در دست نیست. با اینکه امروزه نمونه ای از پارچه زربفت که بتوان آن را قطعاً به این زمان نسبت داد وجود ندارد، مدارک مهمی چون البسه ، پرده ها و خیمه های نقاشی شده در مینیاتورهای مربوط به این دوره دلیل توسعه و پیشرفت این هنر است و به جرأت میتوان گفت زری بافی در زمان تیموریان از نظر فنی و تزئینی شکلی کامل یافت و در دوره صفوی به اوج خود رسید.

زری بافی دوره صفویه

یکی از مهمترین عواملی که زری بافی اصفهان در دوره صفوی به اوج رسید و آوازه آن در دنیا پیچید و هر یک از شاهان کشورهای دیگر آرزوی دریافت پارچه زربفت اصفهان را به عنوان هدیه از طرف شاه عباس داشتند پیدایش مکتب هنری اصفهان و علاوه بر این تشکیل کانون هنری اصفهان و حمایت شاه عباس اول از این کانون ها و تجمع هنرمندان مختلف خطاط، معمار، نقاش، بافنده، مذهب، فلز کار و غیره بود که در این مرکز گرد آمده بودند. شاه عباس تمامی هنرمندان زری باف را برای تأسیس کارگاه های زری بافی به اصفهان دعوت کرد که موجب بافت پارچه هایی ارزشمند و متنوع گردید. پارچه های ابریشمی زرباف دارای انواعی چون «پارچه زرباف یک رو» ، «پارچه زرباف دو رو» و «مخمل زرباف» نقشدار بود که در رنگهای متنوع بافته می شد.

پارچه ابریشمی رزبافت ، هنر دوره صفوی ، قرن 17 میلادی

زری بافی دوره قاجاریه

بی توجهی پادشاهان و حکمرانان این دوره سبب شد تا عصر قاجار از بافت پارچه های ابریشمین و زری نسبتاً بی اطلاع باشد. اگر دوره قاجاریه را یکی از بدترین و درد آورترین دوران در طول تاریخ ایران در زمینه صنعت نساجی و بافندگی پارچه های دستی و سنتی بدانیم، بجاست. این دوره تقریباً بدون هیچ گونه ابتکار و نوآوری و حتی نظام با ضعف در اجرای فنون بافت و بخصوص نقش ها ادامه یافت که دلیلی بر زوال این هنر برجسته ایران بود.

پارچه ابریشمی گل برجسته زربفت ، پارچه ابریشم زنانه دوره قاجار

امروزه تبدیل شدن پارچه های زری بافت به یک کالا و مصرف تشریفاتی و از دست دادن بازار عمومی، صنعت بافت پارچه های زری در خطر نابودی قرار گرفته است. در اوایل دهه 1330 تا 40 کارگاه زری بافی در شهر اصفهان مشغول به فعالیت بوده که از این تعداد در دهه 1360 در کل استان اصفهان، تنها 2 کارگاه در زمینه هنرهای زیبا بر پا بوده اند.

تعریف

زری یعنی پارچه ساخته شده از زر (طلا)، پارچه ای که پودهای آن از طلا است. زری یا زربفت پارچه ای ظریف و بسیار گران بهاست که چله یا تار آن از ابریشم خالص است و پودهای آن ابریشم رنگی و یکی از پودها، نخ گلابتون است که می تواند زرین یا سیمین باشد. در لغت نامه دهخدا زربافت چنین تعریف شده «زربفت ، و گاهی با تشدید راء ، مخفف زربافت ، قماش زرباف (از آنندراج ) ، زرباف ، زربافته (ناظم الاطباء) ، پارچه ای است که در آن رشته های طلا بکار برده باشند. نسج به زربافته یا زردوزی. (شرفنامه منیری)

ز دیبای زربفت کردش کفن
خروشان بر آن شهریار انجمن _فردوسی

عمده ترین ماده اولیه مورد مصرف در زری بافی، ابریشم طبیعی است که برای بافت زمینه از ابریشم ساده و برای بافت نقوش از نخ ابریشمی با روپوش طلا یا نقره معروف به گلابتون، استفاده می نمایند.

گلابتون چیست؟
گُلابِتون رشته ای سیمی بسیار نازک است که درون آن یک رشته نخ ابریشم قرار دارد و بر روی آن، لایه ای از زر (طلا) کشیده شده است.

گلابتون دو نوع است:

• گلابتون خارجی که از هند می آید و بسیار ظریف است.
• گلابتون ایرانی که تنها در اصفهان ساخته می شود.

نخ گلابتون

تولید زری به دو صورت انجام می گیرد:

• با استفاده از دستگاه های سنتی
• با استفاده از دستگاه ژاکارد

دستگاه های سنتی زری بافی که نزد اهل فن به دستگاه های دستوری شهرت دارد، از نظر شکل ظاهری تا حدودی شبیه سایر دستگاه های نساجی سنتی می باشد و کار تولید، توسط دو نفر صنعتگر یعنی یک نفر بافنده و یک نفر گوشواره کش (همانند دستگاه های سنتی ترمه بافی) صورت می پذیرد و در واقع می توان گفت، پارچه زری حاصل هماهنگی و همکاری بافنده و گوشواره کش می باشد. استفاده از دستگاه ژاکارد برای تولید زری نیز دارای سابقه ای چندان طولانی نیست و دستگاه ژاکارد به خاطر افزایش سرعت در تولید پارچه زری و صرفه جویی در هزینه و وقت صنعتگران به کار گرفته شده است. با استفاده از دستگاه های سنتی زری بافی می توان به تولید حدود 10 سانتیمتر در روز دست یافت، حال آنکه در صورت استفاده از دستگاه ژاکارد این میزان به حدود 40 سانتیمتر در روز افزایش می یابد.

دستگاه زری بافی ، زری دوزی

با استفاده از این دو دستگاه سه نوع پارچه زربافت تهیه و تولید می شود:

• پارچه های زربافت اطلسی
• پارچه های زربافت دارایی
• پارچه های زربافت اطلسی و دارایی

این پارچه ها، برای تن پوش پادشاهان، وزیران، بزرگان و درباریان به کار می رفت. همچنین به عنوان یک هدیه ارزشمند در دربار شاهان ایران برای هدیه دادن به شاهان بیگانه به حساب می آمد.

کاربرد پارچه های زربافت
این پارچه ها، برای تن پوش پادشاهان، وزیران، بزرگان، درباریان به کار می رفت. همچنین به عنوان یک هدیه ارزشمند در دربار شاهان ایران برای هدیه دادن به شاهان بیگانه به حساب می آمد.

مهم ترین مراکز بافت
مشهورترین مراکز نساجی در دوره صفویه، شهرهای کاشان، اصفهان، یزد، هرات، تبریز، رشت، مشهد، قم، ساوه و... بوده است. اما بافندگان شهرهای کاشان، یزد و اصفهان در بافت پارچه های نقش دار شهره آفاق بودند.

انواع زری بافی

1. زری دارایی : در این زری تارها تماماً از ابریشم پودها از ابریشم و گلابتون است. در این نوع تعداد الیاف گلابتون بیشتر از الیاف ابریشم است و به همین دلیل این نوع زری کمی سنگی و خشن است.

2. زری اطلسی : در نوع دوم پارچه های زربافت، تارها از ابریشم است و نخ های پود همانند نوع اول از ابریشم و گلابتون است ولی برعکس نوع اول تعداد الیاف ابریشم بیشتر از الیاف گلابتون است. این نوع زری بسیار لطیف و ظریف است.

3. زری پشت کلاف : در این زری برخلاف انواع قبلی تمام سطح زمینه دارای نقش نیست و نقوش مجزا از هم روی زمینه ساده بافته می شوند. معمولاً زمینه تراکم بافت نداشته و بسیار نازک است. پودهای رنگی اضافی به هنگام بافت در فاصله بین دو نقش در پشت پارچه کشیده می شود و پارچه به گلدوزی شباهت پیدا می کند. در این پارچه کمتر از الیاف گلابتون استفاده می شود.

4. زری لپه باف : این نوع زری شباهت بسیاری به زری پشت کلاف دارد با این تفاوت که پودهای اضافی در پشت کار دیده نمی شود، ولی زمینه معمولاً ساده و بدون نقش است. در این نوع بافت، ماسوره حامل پود رنگی فقط از لابلای تارهایی که حامل نقش است عبور می کند و از تارهای زمینه کار که ساده است پودی عبور نمی کند و طبعاً قسمت های نقشدار پارچه برجسته تر از زمینه پارچه است.

دستگاه زری بافی

مراحل بافت

مراحل بافت زری بافی شامل نقشه بندی ، چله کشی ، گذراندن ابریشم از وردها و شانه ها می باشد.

دستگاه زری بافی وسایل و ابزار مورد نیاز

ساختمان دستگاه زری بافی بسیار ساده و از آلات چوبی ساخته می شود. با هر دستگاه به طور معمول دو نفر کار می کنند ، یک نفر بافنده زری و دیگری شاگرد او که به گوشواره کش ملقب است. کار گوشواره کش بالا و پائین بردن تخته هائی است که از قبل نقشه ها روی آن نقش بندی شده است و در قسمت بالای دستگاه نصب است و به این وسیله نقش ها به طرف بافنده هدایت میشود. در اغلب موارد زمینه یا بوم پارچه زری ازنخ ابریشم است و نخ گلابتون جز نخ های پود می باشد.

چله کشی و اقسام آن
چله کشی عبارت است از گذراندن تار از ورد ها طبق روش مخصوص. انواع و اقسام آن مطابق با تصویرهایی از چند نمونه بشرح زیر می باشد.
پس از آنکه چله کشی به پایان رسید باید کلیه تار ها را از شانه گذراند معمولا تار از شانه ای که در هر سانتی متر یا هر اینچ دارای دندانه های مختلف است می گذرد. ممکن است از هر دندانه شانه 1-2-3-4-5 تار یا بیشتر عبور داد و این کم و زیاد شدن تعداد تار بمقدار تارهای عرض پارچه ای که می خواهیم ببافیم بستگی دارد، پس کار شانه عبارت است از :

• عرض پارچه را ثابت نگه می دارد
• پود ها را بطور یکنواخت پهلوی یکدیگر نگه میدارد

نقشه و علامات قراردادی
نقشه عبارات است از طریقه پیوستن تار و پود ،که با دو روش نقشه بافت و حرکت وردها می باشد و بطور مختصر آنرا شرح می دهیم ، علامت قراردادی ، برای روش اول در موقع ترسیم نقشه پارچه بر حسب اینکه دستگاه حرکت ورد در طرف راست یا چپ دستگاه بافندگی قرار گرفته باشد، درهمان سمت نقشه چکشی ،خطوطی در امتداد وردها رسم می شود که هر یک نمایش یک تار یا یک دور رفتن یا برگشتن ماکو را نمایش می دهد بافتهای مختلف در زری بافی بسیار زیاد است و موارد استثنایی نیز در بافتها یافت می شود که در کتاب صد سال زری بافی ایران اثر استاد محمد طریقی بطور کامل و دقیق آمده است.

تهیه نقشه
پس از اتمام طراحی بافت و مراحل مختلف چله کشی طرح و نقش مورد نظر توسط طراح که معمولا از بین اساتید بزرگ نقاشی می باشند تهیه می گردد و با توجه به تراکم تار و پود طرح مورد نطر به روی کاغذ شطرنجی انتقال داده می شود این کار توسط نقشه کش هایی که کاملا به طرح و انتقال آن بر روی کاغذ شطرنجی آشنایی دارند انجام می گردد. طراحان باید از همه نکات نقشه کشی اطلاع داشته باشند. پس از انتخاب طرح و انتقال آن روی کاغذ شطرنجی از طریق ریسمان کشی نقشه بافته می شود.

مراحل رنگرزی ابریشم
مراحل رنگرزی ابریشم و روشهای آن با رنگهای نباتی مهمترین عامل بوجود آوردن زیبایی پرشکوه و دلپذیر زری های ایران است رنگها معمولا از گیاهان گرفته می شوند و ماده رنگ کننده آنها از ریشه یا تنه درختان ، برگها ، گلها ، میوه ها یا پوست آنها باشد، بعنوان مثال رنگهای طبیعی که مورد استفاده بوده و اطلاعات کامل آنها در دسترس است عبارتند از:

1. پوست گردو
2. ریشه رناس
3. زرد چوبه
4. پوست انار
5. زعفران
6. قرمز دانه
7. نیل
8. برگ سماق و غیره
9. اسپرک

آشنایی با نحوه بافت
اصطلاحات بافندگی : قبل از آنکه به نقشه برداری از بافت های گوناگون زری بافی بپردازیم و قسمتهای مختلف آنرا بطور خلاصه شرح دهیم لازم است با اصطلاحات بافندگی آشنا شویم، در بافندگی رشته نخهاییکه طول پارچه را تشکیل می دهد (تار) و نخ هایی که در عرض پارچه قرار گرفته و به تار می پیوندد (پود) می نامند. برای اینکه پارچه ای بافته شود باید تارهای پارچه با پود آن بپیوندند برای حصول به این پیوستگی باید هر بار که ماکوی حامل پود در دستگاه رفت و آمد می کند قسمتی از تارها بالا بیاید و قسمت دیگر پایین بماند. در فاصله این دو قسمت که آنرا (پا) می نامند پود جا میگیرد و همینکه پود بوسیله شانه فشرده شد پا عوض می شود یعنی دسته دیگری از پا ها بالا می آید و تار هاییکه بالا بوده اند پایین می روند بدین طریق است که میان تار و پود پیوستگی حاصل و پارچه بافته می شود و اصولا برای بافتن هر نوع زری و مخمل زری باید رشته های تارو پودکه در دستگاه بافندگی هر کدام محل خاص و هر محل اصطلاح مخصوص خود را دارد و در جای خود قرار می گیرد تا امر بافندگی امکان پذیر شود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• سیری در صنایع دستی ایران / جی گلوک / انتشارات بانک ملی ایران / تهران 1355
• گل های ابریشمی / سید حسین مژگانی / انتشارات سروش / تهران 1380