تشعیر

تاریخچه

«تشعیر» ساخت و پرداخت حاشیه قاب تصویر یا متن می باشد که در دیوان و کتب خطی ایرانی دارای سابقه ای دیرینه است. هنر تشعیرسازی یا تشعیراندازی از حدود قرن 9 هجری قمری در کتب خطی دیده می شود. اما، در قرن های پیش تر نیز شکل های مختلف تزیین به کار می رفته است. در باورهای مذهبی، حتی قبل از پیدایش ادیان رسمی که دارای کتابت بوده اند، معمولا نمادهای حیوانی و گاه ترکیب هایی از انسان و حیوان، وجود داشته است. به همین سبب، نقوش جانوران از هنگامی که بشر نخستین آثار هنری خود را پدید آورده است به چشم می خورد. از دوره ساسانیان، آثار هنری فراوانی از تشعیرسازی در زمینه های مختلف صنایع دستی و معماری باقی مانده است. نقش های بسیار زیبایی در بشقاب ها، ساغرها، و حتی بافته های آن دوره به چشم می خورد که اغلب دارای شکل های جانوران گوناگون است.

تشعیر

پس از ورود اسلام به ایران، سلسله های ایرانی پیوسته سعی در ترویج و پیشرفت فرهنگ و هنر ایرانی داشته اند. در دوران سلجوقیان، هنر رونق بسیار داشت و هنرمندان مورد توجه و احترام بودند. در این عصر، هنرهای معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب، تشعیر، صحافی، و سایر هنرهای مربوط به کتاب آرایی رونق تمام داشت.

در اوایل عصر تیموریان، گرایش به استفاده از نقوش طبیعی گیاهی در کتاب آرایی و تزیین برخی نسخه های خطی مشهود است و از همین دوره به بعد، رفته رفته تشعیرهایی زیبا با رنگ آمیزی های جذاب پدید آمد. شاید این تشعیرها را بتوان کامل ترین روش آرایش کتاب به شمار آورد.

تشعیر اساساً رابطه میان تذهیب و تصویر است. شیوه جدیدی در تشعیر بعدها رخ نمود که برای نخستین بار از تصویر انسان نیز در آراستن و تزیین استفاده شد. در دوره سلطان احمد جلایر به آثاری برمی خوریم که تصاویر انسان، فرشتگان، و جانوران توأماً مورد استفاده قرار گرفته است.

اندکی پیش از آغاز دوره سلطنت شاه طهماسب اول صفوی، تمام صفحه با طرح ها و نقوش طلایی آراسته و تزیین می شد. در زمان وی هنر تشعیر اندازی رواج خاصی یافت و متن یا موضوعات آن را مناظری همراه با نقوش انسان و حیوانات تشکیل می داد که اغلب با مایه رنگ های متفاوت طلایی نیز کار می شده است.

تعریف

تشعیر در لغت به معانی «موی بر آوردن بچه در شکم » و نیز «موی را داخل مَوزه کردن» و «آستر کردن موزه به موی» آمده است (شاد؛ نفیسی ، ذیل واژه) و در اصطلاح ، نقوشی از یک یا دو رنگ است که در حاشیه و سرفصلهای برخی کتب و در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازیها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است. تشعیر از شَعْر (مو) گرفته شده است و به نقوش بسیار ریز از گیاه و پرنده و درخت اطلاق می شود.

تشعیرسازی معمولا با استفاده از آب طلا (حلّ) صورت می گیرد، ولی گاه از رنگ های دیگر نیز استفاده می کنند. در واقع تشعیر نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه نسخ یا مرقعات، معمولا با یک یا دو و حتی با سه رنگ طلا انجام می گیرد، طراحی تشعیر، که در اصل طراحی حیوانات و منظره و اقسام آن است ، اغلب با طلا و به وسیله قلم موهای بسیار ظریف انجام می گرفته است ، ظرافت خطوط را به مو تشبیه کرده اند و از آنجا که معمولا آثار با رنگ طلا یا نقره اجرا می شده و حرکت قلم مو در طلا، کار دشواری است، بر چیره دستی این هنرمندان تأکید بیشتری دارد. در واقع تشعیر، نوعی طراحی (دیزاین) برای نقاشی ایرانی و حواشی صفحات محسوب می گردد که جهت تزیین صفحات در دیوان ها و مرقعات بکار گرفته می شده است.

اجرای تشعیر در کنار نقاشی قاب وسط صحفه کتاب نوعی «کنتراست» از فضای پر و خالی از رنگ ایجاد کرده که این امر موجب بهتر و زیباتر دیده شدن هر یک از قسمتهای مختلف اثر می گردد. در این روش، تمام سطح کار، در قاب تصویر میانی توسط رنگ با نقاشی پوشیده می شد، و در حاشیه، برای تشعیر، زمینه کاغذ بدون رنگ باقی می ماند که با استفاده از رنگ طلایی یا نقره ای یا سایه پردازی طراحی تشعیر برروی آن اجرا می شده است. از این جهت کاغذها به نوعی انتخاب می شدند که خود دارای رنگ زیبایی بودند و به این علت، استفاده از رنگ متن کاغذ دارای اهمیت ویژه ای بوده است. نوع برخورد در اجرای مثبت یا منفی کردن زمینه کار و اجرای تیره و روشن از شیوه های اجرای تشعیر محسوب می گردد که در برخی نمونه ها ذکر شده است.

انواع

نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روشها و فنون و جایگاه ارائه آن است. تشعیر بر دو قسم است : تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته ، و تشعیر وحوش. در تشعیر گیاهی ، تصاویر بر بالا و پایین برگها و گلها به زر یا رنگهای سفید یا آبی یا مایه اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن ، بر حواشی کتب کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن ، علاوه بر تذهیب ، فقط از این نوع تشعیر استفاده می گردد. در تشعیر وحوش که بر دو نوع «نخجیری» و «گرفت و گیر» است ، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی ، دریایی و اساطیری در ترکیبهای خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.

ترکیب بندی و حرکت در تشعیر ها، غالبا به صورتی است که موجب تنوع در دید و دنبال کردن چشم و حرکت در اطراف تصویر و هدایت آن به درون تصویر می گردد. این نگاه مانع از خسته شدن چشم و یکنواختی شده و همچنین نشاط و حرکت در دید مخاطب را به دنبال داشته است. دانش و فهم هنر تجسمی در پرداخت تشعیرها بیانگر درک عمیق و ذوق بالای هنرمندان نقاش ایرانی بوده است.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com