معرق کاری

تعریف معرق

معرق به معنای وصله ، تکه تکه و رگه رگه می باشد و اصولاً به هر چیز رگه دار معرق گویند. ولی مفهوم معرق چوب ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب های رنگی و مصالح دیگر مثل فیبر، خاتم، فلز و صدف روی زمینه ای از چوب یا پلی استر می باشد.

تاریخچه معرق

واژه معرق در زمان حمله اعراب به ایران در قرن اول هجری همراه با هزاران کلمه و اصطلاح دیگر وارد ایران شد. حال آن که قدمت این هنر (معرق چوب) در ایران به دوران ایران باستان بر می گردد و نام قبلی این هنر نیز قبل از اسلام موزائیک بوده است. موزائیک یک اصطلاح یونانی از ریشه موز (Moz) می باشد. و کلماتی مانند موزه و موزیک از ریشه موز گرفته شده است.

یونانیان باستان برای تزئینات موزه از کنار هم گذاشتن قطعات رنگی چوب، فلزات و سنگها بهره بردند که نام این تزئینات را موزائیک نهاده و از آن پس این هنر «موزائیک» نام گرفت و تا به امروز نیز کاربرد دارد. صنعت موزاییک سازی توسط هنرمندان صدر مسیحیت ادامه یافت و در اوایل قرون وسطی به خصوص در قلمرو امپراتوران بیزانسی به اوج شکوفایی خود رسید (مثلاً موزاییک های کلیسای سان وتیله در راونا)

از تاریخچه دقیق معرق در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست. و دلیل آن هم از بین رفتن آثار چوبی در گذر زمان و نبود آثاری که بیان کننده ریشه این هنر باشد است. در بعضی از منابع به اشتباه گفته شده است که معرق چوب برگرفته از کاشی معرق است. این ادعا هم بدلیل تشابه کاشی کاری معرق با معرق روی چوب است که در هر دو ، نقش ها از ترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شکل می گیرد. در بعضی منابع هم عنوان شده معرق در ایران از هند وارد شده است. در حالیکه در سبک هندی چوب زمینه کار یک تکه است و به علاوه جنس چوب از فوفل است. شیوه‌ کار در سبک هندی به این شکل است که ابتدا طرح را بر روی چوب پیاده کرده و سپس شکل ها را بریده و بعد با تکه های مختلف چوب طرح را پر می کنند.

طبق آخرین کاوش هایی که در شهر سوخته واقع در زابل انجام گرفته است، شانه ای پیدا شده است که بر روی آن گلی با تکه های چوب کار شده است. این شانه متعلق به 5000 سال پیش است. پیدا شدن این شانه دلیلی بر بطلان دو نظریه فوق الذکر می باشد. علاوه بر این طرح گل روی شانه با طرح گلی که بر روی سفالینه ها کشف شده است یکی می باشد که نشان می دهد شانه یافت شده نمی‌تواند از جایی وارد ایران شده باشد. (بر اساس کاوش های استاد مهران امیر اینانلو)

از دوره سلوکیان آثار چندانی در دست نیست و آثار چوبی دوره اشکانی نیز شباهت به دوره هخامنشی دارد و در دوره ساسانی استفاده از کلاف های چوبی در ساختمان متداول بوده است. در این دوره نوعی رویه کوبی مربع های چوبی انجام می شده که نقش هندسی و انتزاعی داشته است.

معرق در ایران در قرن 6 هجری یعنی در دوره سلجوقیان به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید. در قرن هشتم هجری هنرمندان معرق کار به مراتب از هنرمندان دوره سلجوقی کاملتر و ظریف تر این کار را انجام می دادند. در این قرن هنرمندان موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آنها تشکیل می شود کوچکتر کنند و لطیف ترین و زیباترین اشکال بنائی و هندسی را در مجموعه ای از رنگهای زیبا و براق که جز در فنون و صنایع شرقی مخصوصاً ایرانی دیده نمی شود نمایش دهند. مخصوصاً ارزانی معرق بیشتر موجب شیوع آن گردید . زیرا هزینه ساختن معرق های لعاب صدفی دار به مراتب کمتر از هزینه آجرهای کاشی مینایی بود و علت این امر واضح است. زیرا در کاشی لازم بود پس از کشیدن رنگ و نقش یک بار دیگر آن را در کوره گذارند و این عمل گذشته از هزینه اضافی که داشت؛ چندان مورد اطمینان نبود و حتی ممکن بود کاشی ها از کوره سالم بیرون نیاید.

هنر صنعت معرق کاری در قرن های نهم و دهم هجری به منتهای ترقی خود رسید و تا دوره صفوی در اوج خود بود و شهرهای اصلی معرق کاری در این دوره ها اصفهان ، یزد ، کاشان ، هرات ، سمرقند و آران و بیدگل بودند.

معرق چوب در دوره قاجاریه به شیوه جایگزینی بوده، اما معرق به شیوه جدید (تکه چینی) نیز در این دوره متداول بوده است. معرق در این دوره اغلب روی مبلمان دیده می شود و به همراه چوب مفتول های فلزی نیز در حاشیه قطعات به کار رفته است.

در دوره معاصر ، هنر معرق همپای حرکت زمان پیشرفت کرد و تحولات و نوآوری های مختلفی در آن پدیدار شد. برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر، باید به اولین کارگاه منبت و معرق اشاره کرد که در سال 1310 تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تأسیس شد. ابتدا اهم فعالیت آن کارگاه، منبت کاری بود و به تدریج در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت. امروزه این هنر به شیوه های گوناگونی استفاده می شود که در ادامه با آنها آشنا خواهید شد.

انواع معرق از نظر زمینه

• معرق زمینه چوب
• معرق زمینه رنگ (پلی استر)

معرق چوب هنری است که هم به صورت تزئینی (تابلویی) و هم به صورت کاربردی مورد استفاده قرار می گیرد. که انواع کاربردی آن عبارت است: 1) صفحه میز ، 2) جام درب ، 3) پارکت، راه پله، سقف و غیره.

مواد اولیه معرق

• مصالح چوبی

در معرق چوب از انواع چوب رنگی استفاده می شود مانند : سنجد ، عناب ، نارنج ، گردو ، شمشاد ، اقاقیا ، توت ، چنار ، زبان گنجشک ، توسکا ، آزاد، آبنوس و غیره.

این چوب ها را در اندازه های متفاوت و به قطر حدوداً 5 میلی متر برش زده و پس از خشک کردن آن در اختیار معرق کاران قرار می گیرد.

• مصالح غیر چوبی

مصالح طبیعی مانند : عاج فیل ، استخوان و صدف

مصالح مصنوعی مانند : صدف مصنوعی ، خاتم ، مس و برنج

ابزار و وسایل مورد نیاز در ساخت معرق چوب

1) میز کار

2) تخته پیشکار : قطعه چوبی است مستطیلی شکل که معمولاً از نئوپان برای آن استفاده می شود که به طول 20 و عرض 10 سانتیمتر می باشد که یک طرف عرض آن به لبه میز با میخ نصب می شود و از طرف دیگر شیاری مثلث شکل ایجاد می کند و از این شیار برای خرد کردن و دوربری چوبها استفاده می شود.

3) کمان اره : کمان اره از چند قسمت کمان ، دسته ، پیچ و خروسک تشکیل شده است کاربرد این وسیله برای برش چوب و فلز می باشد.

4) تیغه اره مویی : تیغه اره را بر روی کمان اره نصب می کنند و با آن برش می دهند. تیغه اره مویی بر دو نوع می باشد: چوب بر و فلز بر. تیغه اره چوب بر تیغه ای است که برای برش چوب به کار می رود و تیغه های ان به صورت جفت جفت می باشد در معرق معمولا از شماره های 2 صفر و 3 صفر استفاده می شود. تیغه اره فلز بر تیغه ای است که برای برش فلز به کار می رود و تیغه های آن با فاصله های یکسان و تک تک می باشد.

5) چکش : چکش است معمولی که در معرق از نوع 100 گرمی آن استفاده می شود که برای کوبیدن به کار می رود.

6) گازانبر : وسیله ای است فلزی شامل دو دسته و دو لبه قوس دار که برای بیرون آوردن میخ از محلی که چوب ها را موقتاً بهم متصل کرده است استفاده می شود.

7) چسب : در معرق از 3 نوع چسب استفاده می شود :

1. چسب فوری : برای چسباندن طرح بروی تخته سه لایی می باشد.
2. چسب چوب : برای چسباندن قطعات چوبهای رنگی بر روی زمینه در کنار هم استفاده می شود .
3. چسب کاغذی : برای گرفتن قاب دور تخته نئوپان زمینه کار برای ریختن رزین و پلی استر.

8) میخ : در معرق از سه نوع میخ استفاده می شود:

1. میخ سایه : بسیار ریز با نوک باریک به طول 8 میلیمتر است و در مرحله ای که نقشهای بریده شده موقتاً بر سطح کار نصب می شوند مورد استفاده قرار می گیرد.
2. میخ سنجاقی : میخی ریز به طول 12 میلیمتر است که برای نصب مدل بر سطح کار تخته پشت کار ، چند سه لایی استفاده می شود.
3. میخ کبریتی : میخی بزرگتر از دو نوع قبلی است و طول تقریبی آن 5 سانتیمتر است که در کارهای جانبی مورد استفاده قرار می گیرد.

9) دستگاه پولیش : که از آن در چند مرحله استفاده می شود ، از این دستگاه برای پولیش کردن و سمباده کردن سطح معرق مورد استفاده قرار می گیرد.

10) سمباده لرزان : دستگاهی است برای صاف کردن سطح معرق پولی استر شده و چوبی زدایی سطح کار.

11) کمپرسور : برای پاشیدن پلی استر و رنگ بر روی سطح ، دور و پشت کار از آن استفاده می شود.

12) بتونه : برای بتونه و صاف کردن دور و پشت کار.

13) رزین : خمیری است که با رنگ فوری مشکی مخلوط می شود سپس کبالت و پر اکسید را با نسبت 1 به 3 را با آن اضافه کرده و روی سطح کار معرق خام می ریزد.

14) پلی استر : خمیری است شفاف که مانند رزین است و همان مراحل را طی می کند البته بدون رنگ می باشد.

15) شر پولیش ، پولیش سفید و قرمز : برای براق کردن سطح پلی استر می باشد که با کله نمد و پوست بره روی سطح کار را صیقل می دهند.

اجرای کلی طرح معرق

طرح را بر روی تخته سه لا با چسب می چسبانند ، سپس بوسیله کمان اره بر روی تخته پیشکار مدل را خرد می کنند سپس قطعه های خرد شده را با میخ سایه بر روی چوب های رنگی نصب می کنند.

سپس بوسیله کمان اره، تیغه اره مویی را بر دور مدل را بر روی چوب رنگی برش می دهند و قطعه را در جای خود بر روی زمینه بوسیله چسب چوب می چسبانند ، به دلیل اینکه چسب چوب داری آب می باشد و باعث تاب برداشتن چوب می شود. برای جلوگیری از تاب برداشتن بوسیله میخ سایه کناره های چوب را به زمین نصب می کنند تا چسب آن خشک شود.

برخی مواقع می توان بجای چوب رنگی از صدف و عاج ، فلز ، مس نیز استفاده کرد پس از اتمام کار دور زمینه کار را با چسب کاغذی می چسبانند تا به صورت یک قالب در بیاید سپس خمیر رزین را در درست کرده بر روی زمینه می ریزند و می گذارند تا خشک شود پس از خشک شدن بوسیله دستگاه پولیش روی سطح کار را سمباده زبر می زنند تا سطح کار به یک اندازه شده و روی آن پستی و بلندی وجود نداشته باشد.

سپس سمباده نرم می زنند تا خطهای را که سمباده زبر ایجاد کرده را از بین ببرند بعد از این مرحله پلی استر را درست کرده بوسیله کمپرسور آن را روی کار می پاشند و می گذارند تا خشک شود سپس بوسیله سمباده لرزان چربی های روی کار را از بین می برند و سپس بوسیله کاغذ سطح آن را خمیر پولیش قرمز و سفید می زنند بعد از این  مرحله بوسیله پوست بره روی سطح کار را شیر پولیش می زنند تا کاملاً براق شود. بعد دور و پشت کار را بتونه کرده پس از خشک شدن رنگ فوری و تینر را مخلوط کرده و بوسیله کمپرسور روی آن می پاشند.

مراحل اجرای طرح معرق

1) طرح یا نقشه

ابتدا طرح یا نقشه مورد نظر را انتخاب کرده و به اندازه مورد دلخواه درمی آوریم. در انتخاب طرح معرق هیچگونه محدودیتی نیست به راحتی می توان از طرح های مختلفی چون گل و مرغ ، اسلیمی ، مینیاتور ، رئال ، نقاشی رنگ روغن و آبرنگ و... استفاده کرد. بعد از انتخاب شدن طرح باید تخته سه لایی به اندازه ابعاد طرح تهیه کرد و بهتر است که از تخته سه لایی سفید ایرانی دو طرف سالم استفاده شود. سپس مقداری چسب فوری روی سه لایی ریخته و به وسیله کاردک کاملا آن را روی تخته سه لایی پخش می کنیم بطوری که تمامی سطح تخته سه لایی را چسب گرفته باشد. البته باید توجه داشت که مقدار چسب نباید زیاد باشد و کاملا به صورت تخت پخش شود زیرا در غیر این صورت باعث چروک شدن کاغذ می شود سپس طرح مورد نظر را از گوشه کار و از قسمت عرض روی تخته قرار می دهیم. همزمان هنگام پهن کردن کاغذ روی تخته سه لا با یک خط کش فلزی روی کاغذ می کشیم تا حباب ایجاد شده در زیر کاغذ گرفته شود و کاغذ چروک نشود. برای اطمینان از اینکه دیگر هوایی در زیر طرح نمانده باشد ، یک کاغذ یا روزنامه روی طرح قرار می دهیم و با دستمال یا پارچه روی آن می کشیم تا طرح چروک نشود.

2) انتخاب زیر کار:

زیر کار مورد استفاده در معرق معمولا 3 نوع می باشد :

1) تخته چند لا ، 2) نئوپان ، 3) کلاف

اگر ابعاد کار کوچک باشد می توان از تخته چند لا و نئوپان برای زیر کار استفاده کرد. لازم به ذکر است که نئوپان به خاطر سنگینی کمتر از تخته چند لا مورد استفاده قرار می گیرد. اما اگر ابعاد زیر کار بزرگ باشد از کلاف استفاده می شود. بدین صورت که ابتدا چوبهای دور و داخل کلاف را توسط دستگاه کندگی می کنیم تا تمام چوبها به یک ضخامت در آیند. (2.5 الی 3) و بهتر است که این چوب ها از جنس چوب سوزنی برگ باشند چون درصد کشیدگی آن کمتر از پهن برگان است.

سپس چوب های دور کلاف را به صورت اتصال زبانه به هم اتصال میدهیم و سپس داخل کلاف را به اندازه 10 الی 15 سانتیمتر به وسیله شبکه یا تخته سه لا به اندازه دستگاه پرس گرم پرس مینماییم. بعد از پرس شدن چسب های اضافی دور کلاف را با سوهان یا چوب ساب بر میداریم ضمنا تخته سه لایی که جهت کلاف مورد استفاده قرار میگیرد باید از دوام بالایی برخوردار باشد تا در برابر فشارهای ناشی از پلی استر مقاوم باشد.

3) خرد کردن مدل: بعد از انتخاب زیر کار مناسب تخته سه لایی که طرح را روی آن چسبانیده ایم کاملا گونیا مینماییم. وقتی مطمئن شدیم کاملا گونیا شده طرح را به قسمت های کوچکتر تقسیم می نماییم سپس این قطعات را به وسیله میخ روی زیر کار ثابت می کنیم آنگاه یکی از قطعات را انتخاب نموده و آن را بر حسب طرح مورد نظر دوربری می کنیم وقتی تمام طرح برش داده شد، آنگاه چوب های رنگی مورد نظر را انتخاب می نماییم. اگر تابلوی زمینه چوب باشد ابتدا زمینه را روی چوب مورد نظر به وسیله چسب چوب متصل میکنیم و شروع به برش زدن می نماییم (افراد راست دست در جهت عقربه های ساعت و افراد چپ دست در خلاف جهت عقربه های ساعت دوربری می نماییم) بعد از برش زدن چوب زمینه الگو یا مدل را به وسیله کاتر (چوب رنگی) جدا می نماییم و به جای مدل قرار میدهیم و بدین ترتیب برای اجزای کار همین روش را تکرار میکنیم تنها در رنگ و نقش و نوع چوب تفاوت دارد وگرنه از نظر نحوه کار تمامی قسمت ها یکسان است. برای ثابت نگه داشتن معرق قطعات چوب رنگی بریده شده در کنار یکدیگر از روش خال چسب زدن استفاده می نماییم بعد از اینکه تمام قسمتها را برش زدیم باید کار پرس انجام دهیم.

4) پرس کردن: دو نوع پرس داریم: 1) پرس گرم ، 2) پرس سرد

• پرس گرم: به وسیله دستگاه پرس انجام میشود که در این پرس دما و فشار برای پرس لازم است و چسبی که برای پرس استفاده میشود چسب گرم میباشد.
• پرس سرد: چسب چوب را با پودر رنگی مورد نظر که به رنگ چوبها نزدیک است مخلوط کرده سپس چسب را بر روی زیر کار به وسیله کاردک یا قلم مو پخش می کنیم و طرح مورد نظر را روی آن قرار میدهیم سپس روی طرح ابتدا نایلون و سپس پارچه یا پتو قرار میدهیم علت استفاده از پارچه یا پتو این است که چوب هایی که در معرق استفاده می کنیم ضخامت شان یکسان نیست و پتو یا پارچه سطح تابلو را هم سطح میکند سپس روی پتو یک چند لایی به اندازه تابلوی معرق شده می گذاریم بعد از آن قید یا چوب رو و زیر تابلو قرار می دهیم بدین ترتیب دو چوب دقیقا روی هم قرار بگیرند و بعد از آن دو پیچ دستی را به دو قسمت قید می بندیم و محکم می کنیم. قابل ذکر است که تعداد قید بستگی به اندازه تابلو دارد؛ حدودا با فاصله 30 سانتیمتر قید یا چوب قرار می دهیم علت استفاده از چسب رنگی این است که زیر رنگ سفیدک نزند و کار زشت جلوه ندهد.

5) دوربری کناره های تابلو: بعد از پرس شدن اگر دارای اضلاع ناصاف باشد کناره های کار را گونیا می کنیم و بعد به وسیله دستگاه آن را رنده کرده و دور تابلو را قاب می کشیم.

6) پرداخت تابلو: بعد از پرس و دوربری کناره های تابلو، مرحله پرداخت و کار رنگ انجام می دهیم.

ویژگی های کیفی معرق چوب

برای انتخاب و خرید یک اثر معرق با کیفیت و عالی باید به نکات ذیل توجه داشت :

• اثر معرق کاری شده باید دارای چوبی کاملا خشک باشد. چنانچه چوب خیس باشد ، پس از خشک شدن به صورت چشمگیری تغییر ابعاد داده و کوچک شده و یا دچار تابیدگی می شود.
• سطح اثر باید کاملا صیقلی باشد. 
• تکه های پازل مانند چوب به خوبی در کنار هم قرار گرفته باشند و درز و شکافی در میان آن ها دیده نشود. 
• در یک اثر معرق نفیس معمولا از قطعات فلز ، استخوان و صدف نیز استفاده می شود اما کاربرد آن ها باید بجا بوده و میزان استفاده از آن ها به نحوی باشد که نمای قطعات چوبی را تحت تاثیر قرار ندهد.
• فلزات مورد استفاده در معرق چوب باید از ثبات رنگ و دوام کافی برخوردار باشند تا در اثر برش و پرداخت ، اثر دچار خدشه نگردد.
• ضخامت ورق فلز مصرفی و لایه های چوبی باید به یک اندازه باشد تا سطح نهایی اثر صاف و یکنواخت شود.
• سفیدک در کار دیده نشود. (گاهی اوقات چسب چوب در اثر به صورت دانه های سفید دیده می شود که اصطلاحا به آن «سفیدک» می گویند.)
• هر چه از قطعات چوبی ریزتری در تابلو استفاده شده باشد ، تابلو از ارزش بیشتری برخوردار می شود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com