گرز

شاید « گرز » یکی از کهن ترین ابزار های جنگی جهان باشد. جنگ افزاری ارزان ، ساده در ساخت و ساده در کاربرد و سلاحی بسیار معمولی بود. البته نمونه هایی که در موزه ها موجود است اغلب تشریفاتی بوده و تزیین شده اند.

گرزی هندوایرانی

گرزی از جنس سنگ ، مکزیک ، 16 - 11 میلادی

گرز دارای بدنه ای قوی ، چوبی یا فلزی و سری سنگین از جنس سنگ ، مس ، برنز ، آهن یا فولاد است. سر یک گرز جنگی می تواند برجستگی هایی داشته باشد که باعث نفوذ بیشتری در زره ها می شود. مشکل گرز های اولیه در این بود که به سختی می توانستند سوراخی برای جای دسته چوبی در آن ایجاد کنند. طول گرزها می تواند به اندازه قابل توجهی متفاوت باشد ، گرز سربازان معمولا کوتاه بود ( 70 – 90 سانتی متر ) اما گرزهای سربازان سواره نظام بلندتر بودند که برای ضربه وارد کردن از روی اسب بسیار مناسب بودند.
امروزه تعدادی از نهاد های دولتی مانند کنگره ایالت متحده ، مجلس عوام بریتانیا ، دانشگاه ها و موسسات دیگر ، گرزها را در مراسم تشریفاتی به عنوان نماد های قدرت به نمایش می گذارند.

گرز فولادی که بر روی آن طلا کاری و نقره کاری شده ، فرانسه ، 1540 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

در کاوش های مربوط به دوره نوسنگی که در ایرلند صورت گرفت گرزی از جنس سنگ چخماق کشف شده که به طرز استادانه ای به صورت تشریفاتی حکاکی شده بود. در اوکراین باستان ، گرزهای سنگی برای اولین بار در حدود هشت هزار سال پیش مورد استفاده قرار گرفتند.

در مهاباراتا و رامایانا حماسه های باستانی هند ، به استفاده از گرز در جنگ ها اشاره کرده است ؛ همانند گرز « گادا /gada » که به طور گسترده ای در جنگ های هند باستان مورد استفاده قرار گرفتند.

رومیان باستان به دلیل ماهیت سبک مبارزه پیاده نظام ( که استفاده از یک سلاح سنگین برایشان عملی نبود ) استفاده گسترده ای از گرز ها نداشتند. ایرانیان بر خلاف رومیان ، تعداد زیادی سواره نظام زرهی و مسلح را در خدمت داشتند. برای یک شوالیه مسلح ایرانی ، گرز به اندازه یک شمشیر یا تبر جنگی مهم و موثر بوده است.

گرز گادا (gada) ، طلا کاری شده ، مربوط به قرن 17 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

گرز فولادی طلاکوب ، ایران ، مربوط به قرن 16 میلادی ، موزه متروپولیتن

استفاده از گرز در شرق اروپا ، در اوکراین بسیار رایج بود. گرزهای ایشان در قرون وسطی اغلب سری گلابی شکل داشت. پادشاه مولداوی استفان بزرگ در بعضی از جنگ هایش از گرز با سر گلابی شکل استفاده می کرد.

در روسیه گرزهایی به شکل مکعب تهیه می کردند که به آن « پروس/ Prousse » می گفتند. « پرناچ / Pernach » نیز نوعی گرز برجسته است که در قرن 12 میلادی در روسیه ساخته شد و در سراسر اروپا به کار گرفته شد. بعد ها این گرز به عنوان نمادی از قدرت توسط رهبران نظامی در اروپای شرقی مورد استفاده قرار گرفت. ترک ها و مغول ها گرزهای خود را تراش داده و به آن میخ هایی می کوبیدند که  « بزدوخان » می گفتند

گرز در ایران

جنگاورهای اروپایی هنگام رزم ، زره های صاف آهنین ضخیم و پهن به تن می کردند و سلاحی که بر علیه این لباس ها تهیه می کردند بسیار سنگین بود تا بتواند زره را پاره کند. اما در ایران ، زره و گرز و تبرزین به مراتب سبک تر ساخته می شد چرا که سنگینی وزن این اسلحه ها از تحرک و سرعت عمل جنگجو می کاست.

در ابتدا این سلاح در ایران نیز مانند همه جای دنیا ، از چوب های جنگلی تهیه می شد و برای استحکام و سنگینی بیشتر ، سر آن ها را با نوارهای فلزی پوشانده و محکم می ساختند ؛ اما بعدها که به فلز دسترسی پیدا کردند ، آن را از یک قطعه فلز مدور ساخته و حتی گاهی دسته آن را نیز از فلز تهیه می کردند. ( به دلیل این که از نظر شکل ظاهری و نحوه ساخت و به کارگیری گرزهای ایرانی و هندی تفاوتی دیده نمی شود ، می توان این سلاح را جزو سلاح های هند و ایرانی به حساب آورد. )
معمولا از فولاد ساخته شده و اکثرا برای تزئین ، آن را طلاکوبی یا نقره کاری و یا قلمزنی می کردند. بعضی اوقات در دسته های گرز شکافی ایجاد می کردند و درون آن تیغه ای قرار می دادند تا هنگام جنگ بتوانند تیغه را از دسته جدا کرده و انتهای آن نصب کنند که در این صورت به عنوان دو سلاح جنگی به کار گرفته می شد. 

به نوشته اوستا ، «گرز» جنگ افزار برگزیده گروهی از ایزدان یا فرشتگان آیین مزدیسنا است. همچنین جنگ افزار برگزیده یلان و نام آورانی چون سام ، گرشاسب و فریدون بوده است. برخی دانشمندان در گزارش پهلوی اوستا واژه «ودر» را تبرزین و برخی دیگر گرز ترجمه کرده اند. این واژه در زبان سانسکریت یک نوع گرز است.
در ادبیات ما به گرز گاو سری اشاره شده که توسط آهنگران به دستور فریدون (آفریدون) برای رویارویی با ضحاک ، به یاد گاوی که او را شیر داده بود ساختند.

زند بر سرت گرزه گاو سار بگـیــرت زار و بـبـنـدت خــوار_{«فردوسی»}

گرزه گاو سر (گاوسار) ، گرزه گاوچهر ، گرزه گاو روی ، گرزه گاو رنگ که در شاهنامه بسیار به کار رفته گرز آفریدون است.

گرز گاوسر ، از جنس فولاد ، طلاکوب ، قرن 19 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

در فرهنگ های فارسی هشت واژه در معنای گرز آورده شده است که پیشینیان آن ها را به کار می بردند : گوپال ، کوپال ، لخت ، لت ، سرپاس ، دبوس ، یک زخم ، میل.

اگر داد مردی بخواهیم داد ز کوپال و شمشیر گیریم یاد_{«فردوسی»}

لهراسپ که بر دفاع از زرتشت و آتشکده کوشش می کرد نیز به گرز گاوسر مسلح بود. این گرز سلاح رستم و گیو و اسفندیار و گشتاسپ نیز بوده است. بهرام پنجم ( در دوره ساسانی ) به هنگام برداشتن تاج شاهی خود از میان شیرهای غران این گرز را به دست دارد. این گرز به صورت جنگ افزاری تشریفاتی و نمادین ، به عنوان نمادی برای پادشاهان و موبدان زرتشتی باقی مانده است.

گرز ، ایران ، قرن 19 میلادی

گرز با سر دیو شاخدار ، از جنس فولاد ، طلا کاری شده ، ایران ، قرن 18 میلادی ، محل نگهداری : موزه هنر های زیبای لس آنجلس

انواع گرز :

• گرز های تمام چوبی که از چوب های بسیار محکم و گره دار جنگلی ساخته می شوند.
• گرزهایی که از دو قسمت فلزی و چوبی تشکیل شده و فقط دسته آن ها چوبی می باشد.
• گرزهای تمام فلز که خود در انواع مدور یا بیضی شکل
• گرزهایی به شکل سر حیوانات ( مخصوصا به شکل سر گاو )
• گرز هایی با شش پر که دارای شش پر یا بیشتر بودند ساخته می شدند.

در ایران باستان گرز گاو سر بسیار به کار برده می شده و از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. تعداد معدودی از این گرزهای گاوسر که تاریخشان به دوران ورود ایرانیان به خاور نزدیک می رسد و در موزه های مختلفی از آن ها نگهداری می شود ؛ کهن ترین این گرزها دو گرز مفرغی موجود در موزه متروپولیتن با قدمتی حدود هزاره اول ق.م می باشد ، یعنی زمانی که ایرانیان به سرزمین های شرقی رود دجله وارد شدند. یکی از این گرز ها به شکل استوانه با دهانه های عمودی سوراخ دار است و با طناب و قبه های برجسته تزیین شده است. سر گاو ، پیشانی پهن صاف و پوزه ای کوچک استوانه ای و یک جفت چشم دارد اما گوش ها و شاخ ها با حیوان کناری مشترک است. با این حساب گاوها سه سر و شش چشم و فقط سه گوش و سه شاخ دارند.

گرزهای هخامنشی ، گرزهای استوانه ای هستند که انتهای آن ها مسدود است و با گره ها و گل میخ هایی مزین شده اند. گرزی استوانه ای در موزه واگنر در وورتسبورگ وجود دارد که در شالوده آن کتیبه ای به زبان فارسی باستان موجود است. بر روی آن رگه ها یا برجستگی هایی نمایان است که از مجرای اشک به سوراخ های بینی جاری است. 

از ویژگی های گرزهای گاو سر هزاره اول میلادیاین است که بدنه این گرزها از میله دراز آهنی تشکیل شده که پایانه های مفرغی دارد. ( در یکی از نمونه های یافت شده ، حلقه ای مفرغی یا عنصری تزئینی در نقطه ای نزدیک تر به دسته تا سر گرز یا میله ریخته شده است.)

گرزهایی آهنی و مفرغی با سرهای انسانی نیز در ایران یافت شده است. یک نمونه از آن ها در موزه آبگ در برن ، سر مردی را دارد که به شیوه ای ساده نمایش داده شده است. گمان بر این است که این گرز متعلق به دوران پارت ها باشد چرا که در ایران ، هیچ موردی شبیه به سر این مرد وجود نداشته و فقط در مسکوکات اشکانی نمونه هایی از چین و شکن های ریش به صورت هلالی مشاهده می شود.

گرزی با سر طلا کاری شده یک زن که در موزه هنری لس آنجلس از آن نگهداری می شود.( در گذشته این گرز در مجموعه نازلی میرامنک بوده است) این سر طلا کاری شده با پیچ و تاب موهای آویخته تا گوش ها و امواج طبیعی جعد مودر بالای پیشانی و گوشواره های گلابی شکل که از گوش ها آویخته است بسیار شبیه به تمثال های زنان دوران متاخر ساسانی می باشد.

در نقاشی های دیواری عهد ساسانی در شرق ایران در کوه خواجه سیستان یک نقاشی از شخص نشسته ای دیده می شود که گرز گاوسری در دست دارد و گروهی از موجودات در نزدیک او قرار دارند که یکی از آن ها سه سر دارد. این تصویر شبیه گرزهای زرتشتیان و جنگ افزار های عهد قاجار می باشد.

بعد از قرن هفدهم میلادی ، گرز در میان سایر کشور ها مورد استفاده قرار نمی گرفته و فقط به عنوان نشانی از قدرت و افتخار به شمار می آمد اما در ایران بنا بر عرف و عادت دربار ، گرزهای طلایی و یا نقره ای در دست نگهبانان سلطنتی دیده می شده است. گرزهای تشریفاتی و عصاهای سلطنتی در دوران قاجار بسیار متداول بوده است.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• زین ابزار ( گرز ) ورقی از تاریخ سلاح در ایران / پور داوود / مجله بررسی های تاریخی / سال 1345 / شماره 5 و 6
• گرز گاوسر در ایران پیش از اسلام / پرودنس اوهارپر / امید ملاک بهبهانی / مجله فرهنگ / پاییز 1369 / شماره 7