فیروزه

فیروزه (Turquoise)

فیروزه مظهر آبی آسمان و دریا است. در تمدن های قدیم و معاصر که از نظر تصوف غنی بودند از فیروزه به عنوان یکی از مقدس ترین سنگ ها یاد کرده اند.
فیروزه یکی از سنگ های قیمتی است که از عهد باستان در ایران شناخته شده است.

جایگاه فیروزه در ادبیات ایران
تقریبا همه شعرا از آن یاد کرده اند و در اشعارشان به برخی از ویژگی های سنگ فیروزه و رنگ فیروزه ای ، معادن فیروزه ، خواص درمانی و کاربرد های آن باور های رایج درباره آن و غیره اشاره کرده اند که همه این ها نشان از اهمیت آن دارد.
در شعر فارسی هر جا اسمی از فیروزه باشد ، منظور فیروزه نیشابور است. در دیوان حافظ ، فیروزه در شش بیت به کار گرفته شده که در مشهور ترین آن به فیروزه نیشابور اشاره کرده است :

راســتی خاتم فیـــروزه ابواسحـــــاقی خوش درخشید ولی دولت مســتعجل بود

همچنین جامی درباره ارزشمندی فیروزه نیز سروده است :

خرمهره فـــروش مـــی زند بانـگ        فــــیروزه دو صد عدد به یک دانگ

فیــروزه نــهـــــد سفــــال را نام       تــــا میـــل کـــنـد طبیعــت عام

فیروزه در زبان های گوناگون :
در زمان هخامنشیان به فیروزه ، اخشائین می گفتند که برای تزئین کاخ ها از خوارزم آورده میشد.
در زبان پهلوی یا پارسی میانه به آن {پرنک، پروجک یا پیروزک} می گفتند
اروپائیان به آن «تورکوایز/ Turquoise» می گفتند. تورکوایز به معنای «سنگ ترکی» می باشد. علت این نامگذاری این است که در گذشته صادرات از راه ترکیه به اروپا صورت می گرفته است و تصور همه بر این بود که فیروزه در ترکیه استخراج می گردد.
در زبان انگلیسی نیز به آن Turkish Stone می گویند.

اسامی فیروزه از دوره اسلامی تا قبل دوره قاجار :

ابواسحاقی : معروف به فیروزه عبدالرزاقی می باشد که فیروزه ای خوشرنگ ، صاف و در اصطلاح با طراوت است.

ازهری : بسیار شبیه به فیروزه ابواسحاقی و بسیار مرغوب می باشد.

سلیمانی : بسیار خوشرنگ و اندکی سبزفام است.

آسمانگون : یعنی به رنگ آسمان ، و معروف به فیروزه خاکی می باشد.

عبدالمجیدی : اصطلاحا درشت طبع یا درشت اندام و بسیار خوشرنگ و صاف می باشد.

عندلیبی – عبدلی : به فیروزه هایی که از مرغوبیت خاصی برخوردار نبودند.

گنجینه – سفید زردفام : به پست ترین و نامرغوب ترین فیروزه می گفتند.

اسامی فیروزه در دوره قاجار

انگشتری : گونه ناب و خوشرنگ فیروزه بوده است.

بارخانه : به دانه های کوچک فیروزه بارخانه می گفتند که در مرصع کاری کاربرد داشت.

عربی و انواع آن : به فیروزه های تخت ، سبز ، کمرنگ ، نامرغوب و دارای لکه های سیاه و سفید ، شیر بومی ، چغاله و توفال گفته می شد.

تاریخچه

ایران و مصر ، قدیمی ترین معادن فیروزه را دارا می باشند. در ایران معدن کوه علی میرزایی در نیشابور و در مصر معدن وادی ماگارا در شبه جزیره سینا می باشد.
به احتمال خیلی زیاد ، قدیمی ترین پیشینه کاربرد فیروزه ، در ایران بوده است. در سال 1966 میلادی در فرانسه مجسمه یک گوسفند از فیروزه در موزه هنر هفت هزار ساله ایران به تماشای عموم گذاشته شد که این امر نشان دهنده آن است که کاربرد فیروزه به بیش از هفت هزار سال می رسد. در دیگر نقاط جهان قدمت کاربرد فیروزه به 3400 سال ق.م باز می گردد. از این کانی زیبا به عنوان مهره های تزئینی در تپه زاغه حدود 8000 سال پیش استفاده می شده است. بررسی های تپه سیلک کاشان از تجارت فیروزه در این دوره خبر می دهد.

از فیروزه در مرصع کاری نیز استفاده می شد. ایرانی ها شیفته سنگ های قیمتی یا جواهر نما برای تزئین جامه ها ، تنگ ها ، فنجان و پیاله و بشقاب و غیره بودند.

دست بند مرصع کاری شده با فیروزه ، مربوط به دوره سلجوقی

گردنبد طلا ، مربوط به دوره ایلخانی

جعبه مزین به فیروزه ، یاقوت و عاج ، دوره صفوی

جقه ناصرالدین شاه

در مصر باستان نیز از سنگ های مقدس به شمار می آمده است. مصری ها فیروزه را سنگ خوشبختی و همچنین سمبل شکوفایی و رونق و برکت می دانستند. حدود 4000 سال ق.م مسیح در مصر از آن برای ساختن مواد آرایشی ، جواهرات و طلسم به مقدار زیاد استفاده می شد. به همین خاطر ذخائر شناخته شده در آن زمان در شبه جزیره سینا به سرعت رو به اتمام گذاشت.

فیروزه در تبت از احترام زیادی برخوردار بوده و در تمام دوران زندگی شخص همراهش می شد. به عنوان پول رایج و سنگی با ارزش داد و ستد می شده که حتی از طلا هم گرانبهاتر بوده است.

برای ساکنین اولیه شمال و جنوب آمریکا ، از اهمیت خاصی برخوردار بود و در دین ، هنر و داد و ستد کاربرد فراوانی داشت. سرخپوستان آمریکایی معتقدند که فیروزه ، محافظ و نگهبان جسم و روح می باشد. در میان آزتک ها ، خدای آتش موسوم به « سیوهته کوهتلی » به معنای ارباب فیروزه است. امریکایی های بومی نیومکزیکو و آریزونا مجسمه های بت گونه به شکل حیوانات مانند قورباغه ، سنجاب ، پرندگان و ... تراشیده ، به شکل گردنبند نخ کشیده و از آن به عنوان طلسم محافظ استفاده می کردند. بومیان آمریکا مهره های مکعبی شکل را با فیروزه می ساختند ، روی آن حکاکی میکردند و یا آن را در موزاییک کاری به کار می بردند. همچنین در آمریکای مرکزی و مکزیک دندان هایی مزین به فیروزه و یشم یافت شده است.

در اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 (دوران ملکه ویکتوریا) نگین های فیروزه به رنگ آبی آسمانی بسیار پرطرفدار بودند.

ماسک موزائیک کاری فیروزه ، قوم مایا یا آزتک / ماسک موزائیک کاری فیروزه ، مکزیک ، 15 - 16 میلادی

رنگ آبی فیروزه ای در دنیا ، آبی ایرانی شناخته می شود. رنگ طلسم مانند ایرانیان آبی فیروزه ای است که نمونه آن را می توان روی خرمهره ها مشاهده کرد.
قدیمی ها معتقد بودند رنگ آبی چشم بد را دور می کند و آنقدر زیبا است که به جای دیدن بدی یا نقص ، نگاه ها به خرمهره جلب می شود و نظر چشم را (چه خوب یا بد) ، به خود می گیرد. از این رو به خرمهره ، چشم نظر هم گفته می شود.

ساختار فیروزه

فیروزه با ترکیب شیمیایی  CuAl₆[(OH)₂Po₄]₄4H₂O ، به رنگ آبی آسمانی و یا آبی مایل به سبز می باشد. دارای سختی مو  6 - 5 و وزن مخصوص : 2.80 - 2.60 می باشد. کلیواژ  ندارد. سیستم کریستالی آن تری کلینیک است و اغلب توده های قلوه سنگی انگور مانند می باشد. میزان ضریب شکست نور  در آن 1.65 -1.61 بوده ، دارای شکست دوگانه 0.04 می باشد. پدیده چند رنگی آن ضعیف است و پدیده فلورسانس آن در رنگ های سبز - زرد و آبی روشن دیده می شود.

سنگ فیروزه یک نوع سنگ آتشفشانی است که بعد از فعل و انفعالات شیمیایی به دانه ها یا رگه هایی آبی رنگ در میان توده های سیاه یا خاک تبدیل شده است. رگه های فیروزه در این سنگ سیاه ضخامتی حدود چند میلی متر دارد که به ندرت به یک سانتی متر می رسد.
فیروزه یک کانی خود رنگ (Ideochromatic) است یعنی رنگش متعلق به ترکیب شیمیایی خود آن می باشد. از فسفات آلومینیم مس آبدار تشکیل شده است که این ساختار با ورود آهن ، کلسیم ، منیزیم ، منگنز ، سیلیکون و روی بزرگ تر خواهد شد. این ترکیبات اضافی باعث رنگ ها و سختی های متفاوت می شود ، به همین دلیل رنگ فیروزه از آبی تا سبز پررنگ متغیر است. هرچه مس در ساختمان مولکولی فیروزه بیشتر باشد ، آبی تر دیده شده و ترکیبات آهن نیز باعث سبز تر شدن فیروزه می گردد.
رنگ خالص آبی در فیروزه کمیاب است و اکثرا در آن رگه های قهوه ای رنگ از کانی لیمونیت دیده می شود که در نتیجه اکسیداسیون فلز آهن در آن می باشد.
همچنین ذرات ریز ماسه سنگ ، یا رگه های سیاه منگنز یا سیلومان (Psilomelane) این کانی را به رنگ خاکستری سیر در می آورد.
فیروزه ای که تازه استخراج شده باشد تا مدتی حاوی آب است و به تدریج که خشک میشود ، کم رنگ و در نهایت پس از خشک شدن رنگ آن تثبیت می گردد قطعاتی از فیروزه که حاوی رگه های بسیار ظریف سنگی است «فیرزوه شجری» نامیده می شود که از فیروزه خالص ارزش کمتری دارد.

سنگ فیروزه

انواع فیروزه

دو نوع فیروزه وجود دارد : فیروزه سنگی و فیروزه خاکی

فیروزه خاکی : از مسیر آب ها گرفته می شود ، هرگز رنگ عوض نمی کند و به همین خاطر از ارزش بیشتری برخوردار است.

فیروزه سنگی : در دل کوه واقع شده یعنی فیروزه با سنگ کوه که غیر فیروزه است متصل می باشد و باید سنگ را شکسته و فیروزه را از آن جدا کرد.

معدن فیروزه

معدن فیروزه نیشابور از مرداد ماه 1353 دولتی شده و اکنون در اختیار شرکت سهامی کل معادن و ذوب فلزات ایران قرار گرفته است.

کارگاه های استخراجی

کارگاه های قدیمی : در قدیم برای استخراج فیروزه شیوه خاصی را رعایت نمی کردند و فقط به دنبال رگه می رفتند. در نتیجه کارگاه های استخراجی به صورت غار های وسیع به شکل های نا منظم و خطرناک در آمده است.
به این صورت که ابتدا در کوه ، چاه هایی حفر کرده و سپس با ایجاد تونل هایی آن ها را وسعت می دادند. در بعضی حفاری های قائم ، برای خارج کردن سنگ وفیروزه از چرخ چاه و اسب استفاده می شده است ولی اکثرا تا جایی که ممکن بود فیروزه را داخل غار از سنگ جدا کرده و مواد غیر لازم تا حد ممکن در همانجا باقی می گذاشته اند و فیروزه را در داخل پوست هایی به نام انبان به سطح زمین حمل می کردند. حفاری ها گاهی به عمقی بیش از 100 متر می رسید . به علت سختی سنگ ها عملیات حفاری کمتر با خطر ریزش مواجه بود. مشهورترین غارهای قدیمی : غار سرکوه ، غار عبدالرزاقی که ابتدا به نام ابواسحاقی معروف بوده است ، غار مالکی ، غار میرزا احمدی ، غار ایوان ، غار زاک بالا ، غار زاک پایین ، غار رئیس ، غار خلاشه پوش ، غار عبدالکریمی ، غار چراغ کش ، غار حسن ، غار سعادت ، غار رمضانی ، غار اردلانی ، غار انجیری ، غار شب پره ، غار آبدار و ...
این غار های قدیمی به دلیل دشواری کار متروک است و امروزه استخراج از کارگاه های جدید انجام می شود.

کارگاه های جدید : در سال 1332 شمسی ، مهندسین وزارت صنایع و معادن طرحی منطبق بر اصول فنی تخیخ کردند که شرایط کار را را نسبت به کارگاه های قدیمآسان تر کرد. طبق این طرح تونل از جنوب غربی کوه های معدن شروع شده و اکثر غار های قدیمی را قطع کرده و یا از آن می گذرد و در انتها به غار مشهور عبدالرزاقی می رسد. غار هایی که با تونل اصلی قطع نمی شوند با تونل فرعی به آن مربوط می گردند.
طریقه استخراج و شرایط کار نسب به قدیم بهتر شده است برای خارج کردن آب از تلمبه های برقی و علاوه بر وسایل دستی برای استخراج از وسایل ماشینی نیز استفاده می کنند.

معدن فیروزه

سنگ جوری یا درجه بندی فیروزه خام

روشی که از قدیم برای درجه بندی فیروزه خام در معدن رایج بوده « سنگ جوری » نام دارد. فیروزه پس از استخراج بر حسب نوع و مرغوبیت آن به انواع زیر تقسیم می شود:

فیروزه عجمی : به رنگ آبی سیر است ، برجسته است و در قطعات کوچک به اندازه های نخود تا فندوق یافت می شود.

چغاله : از فیروزه عجمی در شت تر و روشن تر می باشد و خود به دو نوع نیم رنگ و روشن تقسم می گردد.

توفال : سنگ آن از میان رفته و فقط لایه ای از فیروزه باقی مانده و خود به سه نوع رنگین ، نیم رنگ و سفید رنگ تقسیم می شود.

شجری : رگه هایی از سنگ در آن وجود دارد.

درشت : سنگ های نسبتا بزرگ هستند که در داخل آن ها رگه هایی از فیروزه به چشم می خورد.

خاکه : شامل دانه های خیلی ریز می باشند.

تراش فیروزه

بیشتر کارگاه های فیروزه تراشی در شهر مشهد می باشند. فیروزه خام با دستگاه تراش برای جواهر سازی آماده می شود که این دستگاه بر دو نوع است : دستی و الکتریکی

تراش دستی با قطعاتی چون : نَهَد ، زبانه ، پایه ، شقه ، چرخ ، چنبر ، کمان انجام می شده است.
دستگاه تراش الکتریکی مانند دستگاه تراش دستی است با این تفاوت که یک الکتروموتور کوچک نیروی محرکه آن می باشد.

تراش فیروزه در چهار مرحله انجام می گیرد : حبه ، خام تراش ، سرچوب ، صیقل .

سنگ های حاوی فیروزه را به دقت می شکنند طوری که قطعات جدا شده ، قشر وسیع تری از فیروزه را دارا باشد. به این قعطات « حبه » می گویند. در مرحله خام تراش زوایای قطعات حبه را به کمک دستگاه تراش می گیرند و به آن شکل می دهند.
در مرحله سرچوب قطعات خام تراش شده را با چسب به انتهای قطعه چوبی باریک محکم می کنند تا در مرحله بعد عمل صیقل به راحتی انجام گیرد. در مرحله آخر فیروزه سرچوب شده را با دستگاه تراشی که چرخ آن چرمی می باشد صیقل داده می شود. فیروزه تراشی نیاز به تجربه و مهارت زیادی دارد. اگر در مراحل حبه و خام تراش دقت کافی نشود از ارزش فیروزه کاسته می شود و بالعکس ؛ فیروزه تراش با شناخت تغییرات عمقی لکه های فیروزه می تواند تراش را به نحوی انجام دهد که ارزش فیروزه دو چندان گردد.

بهترین فیروزه

در تمام دنیا ، بهترین رنگ فیروزه ، به رنگ آبی سیر و بدون نقص است که در ایران موجود می باشد ؛ فیروزه ایرانی مترادف با بهترین کیفیت نزد جهانیان می باشد. رنگ آبی مایل به سبز و آبی روشن در درجات بعدی و در آخر فیروزه های رگه دار و با رنگ سبز قرار می گیرند. فیروزه رگه دار (تار عنکبوتی) تبت ، طرح و نقش بی نظیری دارد که در هیچ نقطه دیگر جهان دیده نمی شود.

معادن فیروزه در جهان

فیروزه ایرانی دارای کیفیتی بسیار بالا بوده و در شمال شرق ایران نزدیک نیشابور یافت می شود.علاوه بر ایران ، در کشورهای افغانستان ، شرق استرالیا ، چین (در تبت) ، ایالات متحده و تانزانیا و همچنین در اسرائیل (شمال الات Elat) نیز یافت می شود.

خواص دارویی فیروزه

انرژی درمانی و سنگ درمانی به دوران کهن باز میگردد. سنگ شناسی یکی از دانش های باستانی بوده است . سنگ ها از نظر ساختار اتمی در عالم هستی بسیار کامل بوده و حامل انرژی بسیار بالایی می باشند. البته لازم به ذکر است که سنگ ها از خود انرژی ندارند بلکه قابلیت ذخیره کردن انرژی را دارا می باشند.
درباره خواص درمانی فیروزه گفته می شود که این سنگ چشم ها را نیرو می بخشد و برای بیماری های چشم و گردش خون مفید می باشد. همچنین برای التهابات ریوی و بیماری های دستگاه تنفسی مفید بوده ، قلب را تقویت کرده و ضد افسرگی می باشد.
فیروزه ای ، رنگ مرتبط با چاکرای تیموس ، رنگی است که باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می شود.
در کتاب ذخیره خوارزمشاهی نیز به خاصیت فیروزه اشاره شده است : «اگر با توتیا (سنگ سرمه) مرکب کنند ، چشم را تیز گرداند.»

علت تغییر رنگ در فیروزه

رنگ فیروزه ممکن است در شرایط گوناگون تغییر کند . اگر به مدت زیاد درمعرض نور شدید یا حرارت قرار گیرد آب طبیعی موجود در خود کانی تبخیر شده ، باعث رنگ پریدگی و در نتیجه کم ارزش شدن فیروزه می گردد. در حرارت 250 درجه سانتی گراد ، رنگ آبی آسمانی فیروزه به رنگ سبز مات تغییر پیدا می کند.
ارزش فیروزه را فقط در رنگ آن می دانند و غیر شفاف بودن آن بستگی به ضخامت نگین آن دارد. اکثر فیروزه ها در نگین های با ضخامت کم نیمه شفاف هستند.
چربی نیز باعث جانشین شدن آلومینیوم شده و این امر سبب تغییررنگ فیروزه از آبی به سبز می شود. همچنین ممکن است بر اثر مواد شیمیایی موجود در مواد آرایشی بانوان باشد. در نتیجه بهتر است قبل از شستن دست انگشتر فیروزه در آورده شود.
همچنین جلا دادن فیروزه باعث پر رنگ شدن آن می گردد. خلل و فرج طبیعی موجود در کانی فیروزه با تزریق روغن یا پارافین و یا مواد پلاستیک مایع پر شده و فیروزه را سخت تر می گرداند.

بدل فیروزه

از قدیم برای زیبا تر جلوه دادن رنگ فیروزه تلاش های بسیاری انجام می شد. برای این کار از روش های اشباع کردن آن با روغن های رنگین ، واکس ، و مواد پلاستیکی رنگی استفاده می شده است. این فیروزه ها دارای وزن مخصوص کمتری نسبت به فیروزه های طبیعی می باشند و اگر در تماس با جسمی فلزی داغ قرار گیرند بوی پلاستیک زننده ای به مشام خواهد رسید. واکس و روغن در تماس با فلز داغ عذق کرده و در فیروزه باقی می مانند. پنبه آغشته به استون یا آمونیاک در تماس با فیروزه رنگی می گردد.
فیروزه های پلیمری را به عنوان فیروزه با رنگ تثبیت شده روانه بازار می کنند. این فیروزه تغییر رنگ ندارد و در اندازه های مختلف موجود می باشد.
انواع بدلی فیروزه اغلب کالسدونی یا هولیت رنگ کرده هستند
نگین های شبه فیروزه نیز در بازار با نام هایی مانند فیروزه همبرگر ، نئولیت ، فیروزه جدید ( Neo – Turquoise ) موجود است. اکثر فیروزه های موجود در بازار با پلیمر های مختلف اشباع شده و فیروزه با کیفیت بالا کمتر به بازار عرضه می گردد.

ایران سابقه ای چند هزار ساله در استخراج فیروزه دارد و دارای قابلیت هایی بالا در این زمینه می باشد اما متاسفانه تا به امروز از این ظرفیت ها استفاده بهینه را نکرده است؛ به طوری که ارزش صادرات بوده کاهش یافته و مقام شایسته ای را در تولید و فراوری این محصول کسب نکرده ایم . شاید با سرمایه گذاری مناسب بتوان ارزآوری این صنعت را برای کشور افزایش داد و جایگاهی در خور توجه برای فیروزه نیشابور که در جهان بی نظیر است به دست آورد.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع​

• فرهنگ جامع جواهر شناسی ؛ جهان جواهرات / دکتر داریوش ادیب / انتشارات پازینه / 1392
• فیروزه / نوشین فراحمدی / انتشارات پازینه / 1391
• هر زمان خر مهره را با در برابر می کنند / پوریا سوری / فرهیختگان / سال 1389 / شماره 262