قلم

در گذشته برای نگارش از پر غاز، کلاغ یا قو به عنوان قلم استفاده می کردند ؛ برای این کار در نوک تیز آن یک شکاف ایجاد کرده تا مُرکب از لای آن بر روی کاغذ جاری شود.

قلم پر

به مدت صدها سال ، قلم پر ابزار اصلی نوشتار انسان به شمار می رفت و اما مشهورترین قلم مورد استفاده در ایران برای خوشنویسی از گذشته ( از زمان حکومت سلجوقیان ) تا به امروز قلم نی است. خوشنویسی یکی از ارکان اصلی کتاب آرایی به شمار می آید. در قرون اولیه هجری ، کتاب هایی جز قرآن مجید و کتاب های مذهبی رونویسی نمی شد و برای این کار از قلم نی استفاده می کردند. نوع مرغوب آن برای قلم‌های ریز و متوسط از نوع دزفولی و برای برای درشت نویسی از نی خیزران استفاده می کنند.

قلم خوشنویسی

قبل از اختراع خودنویس از قلم هایی با سر چوبی یا فلزی که به قلم فرانسوی مشهور بودند استفاده می شد ؛ برای نوشتن با این قلم ها لازم است در حین نوشتن به طور مداوم سر قلم را در مخزن جوهر فرو برد. در زبان انگلیسی به این قلم ها Dip pen می گویند.

خودنویس بدون مخزن جوهر ،  Dip Pen

گفته می شود اولین خودنویس تاریخ در سال 953 م. برای چهارمین خلیفه فاطمی به نام ابوتمیم مُعِدبن المنصور ، ملقب به المعز لدین الله ساخته شده ؛ ایشان بسیار به توسعه علم و تکثیر کتب اهمیت می داد. گزارش ساخت خودنویس ایشان ، در کتاب « المجالس و المسامرات » نوشته قاضی نعمان که با المعز معاشرت داشته نوشته شده است. در قسمتی از کتاب از زبان المعز چنین نوشته شده است که : « ما میخواهیم قلمی درست کنیم که بدون مدد گرفتن از دوات با آن بنویسد و جوهرش در داخلش باشد ، تا هرگاه شخص بخواهد با آن بنویسد ، به طور خودکار عمل کند و هرچه می خواهد به کمک آن بنویسد و زمانی که شخص نخواهد بنویسد و آن را کنار گذارد ، جوهرش خود به خود بند آید و قلم از از جوهر درون خود چنان خشک باشد که شخص نویسنده بتواند آن را با خیال راحت ، در جیب خویش یا در هر جای دیگری که می خواهد بگذارد ، بدون این که از جوهر خود اثری یا لکه ای برجا بگذارد ، یا از آن جوهر ترشح شود.» چندی بعد صنعتکاری خودنویسی که المعز به او سفارش کرده بود را از طلا ساخت.

در سال 1636 میلادی ، مخترع آلمانی به نام « دنیل شونتر / Daniel  Schwenter » قلمی از دو پر ساخت که یک پر به عنوان نگهدارنده جوهر در داخل ساقه یک پر دیگر قرار می گرفت تا از سراریز شدن جوهر جلوگیری کند . جوهر توسط چوب پنبه ای داخل قلم محبوس بود و از سوراخ ریزی از نوک قلم بیرون می آمد.

اولین قلم خودنویس در اروپا توسط  « بارتولومئو فولش / F.B.Foelsch » در سال 1809 م. و بعد از آن قلم دیگری توسط J.Scheffer در سال 1819 م. اختراع شد.

یک دانش آموز رومانیایی در پاریس به نام « پتراکی پونارو/ Petrache Poenaru » خودنویسی اختراع کرد که از نظر ظاهر تفاوت زیادی با خودنویس های امروزی داشت. دولت فرانسه در ماه می سال 1827 آن را ثبت اختراع کرده است. برای بزرگداشت وی نیز تمبری با پرتره ای از وی و اختراعش به چاپ رسیده است.

تمبری با پرتره پتراکی پونارو و خودنویسی که اختراع کرد

اولین خودنویس با مشخصات خود نویس های امروزی توسط «لوئیس واترمن / Lewis Waterman» در سال 1844 میلادی اختراع و برای اولین بار به تولید انبوه رسید. ویژگی این خودنویس نسبت به خودنویس های قبلی اضافه کردن منبع تغذیه به سه شیار در زیر نوک خودنویس بود که جریان جوهر را بسیار روان و با ثبات می کرد. همچنین با نگهداری موقت جوهر در خود تا حد زیادی مانع چک کردن جوهر از نوک خودنویس می شد ؛ این مکانیزم ابداعی به مکانیزم پیچی معروف بود اما اشکالاتی نیز داشت از جمله این که بخشی از جوهر را از مخزن داخل بدنه به صورت قطره چکان به داخل سر قلم می فرستاد که مکانیزمی  کند و کثیف بود وهمچنین در تقاطع سرقلم با مخزن ، جوهر پس می داد.

خودنویس بعدی در تکامل سیستم پیچی واترمن ، توسط Cocklin ابداع شد و به بازار آمد.

در سال 1888 شخصی به نام «جان لود / John.J.Loud» نخستین توپ قلم را برای نوشتن بر روی سطوح خشن مانند چوب ، کاغذ بسته بندی ضخیم و ... اختراع کرد.

در سال 1912 «والتر شفر/ Walter Sheaffer» سیستم جکی را برای پر کردن مخزن جوهر و انتقال به سر قلم ابداع نمود. در همین دوران بود که Parker سیستم پر کردن مخزن از قسمت انتهایی قلم را ابداع کرد.

پوستر تبلیغاتی شرکت پارکر برای خودنویس ابداعی خود که مخزن آن از انتهایش پر می شد

شرکت «پلیکان / Pelikan» توانست در سال 1925 پمپ خودنویس پیستونی را به بازار عرضه کند.

احتمالا در اوایل دهه 30 میلادی بود که شرکت های پارکر و شفر خودنویس هایی با جوهری متفاوت وارد بازار کردند که بسیار شبیه به روان نویس ها می باشد. جوهر روان نویس ها ، محلول در آب و بسیار روانند و همچنین در بافت کاغذ نفوذ می کنند. (علت استفاده از ساچمه در نوک آن ها همین خصوصیات جوهرش می باشد) این جوهر ها در معرض هوا (زودتر از جوهر خودنویس) خشک ، منعقد و پلیمریزه می شود و ماهیت شیمیایی آن به طور نسبتا برگشت ناپذیری تغییر می کند. نوک های جدیدی نیز با نام های نوک نمدی ، نوک ساچمه ای ، نوک سوزنی نیز وارد بازار شد.

با گسترش رقابت در بازار خودنویس ، انواع مخزن های جوهر، از قبل پرشده و یا به صورت پمپ های جداگانه به بازار آمد.

در سال 1938 یک روزنامه نگار مجارستانی به نام «لازلو بیرو / Laszlo Biro» با دیدن مرکب چاپ مورد استفاده در چاپ روزنامه به این فکر افتاد که از مرکب چاپ داخل خودنویس استفاده کند. ولی مرکب چاپ چون غلیظ بود به نوک خودنویس نمی رسید و نمی توانست در شیار نوک خودنویس جاری و به سطح کاغذ برسد . او با کمک برادر شیمیدان خود ، با اندکی تغییر در این جوهر کمی از غلظت آن کاست و چیزی شبیه جوهر خودکار امروزی را ابداع نمود ولی باز هم این جوهر غلظت بالایی برای روان شدن در خودنویس را داشت بنابراین به فکر قلم جدیدی افتاد که بتواند جوهر غلیظ که سریع خشک  می شود را به سطح کاغذ برساند. وی سرانجام توانست قلم «نوک ساچمه ای / BallPoint Pen» که ما امروزه آن را با نام خودکار می شناسیم ابداع کند. هنوز در آرژانتین و حتی کشورهایی نظیر ایرلند، استرالیا و ایتالیا در زبان محلی به خودکار Birome می گویند.

تصویری از لازلو بیرو و پوستر تبلیغاتی خودکاری که اختراع کرد

ساختار خودکار بسیار ساده و ظریف است. از سه قسمت اصلی ساچمه در نوک و محل اتصال کاغذ، بدنه نگهدارنده ساچمه و نهایتا مخزن جوهر غلیظ تشکیل شده است.
لازلو بیرو اختراع خود را در سال 1943 ثبت نمود و به آرژانتین مهاجرت کرد و در سال 1945 حق اختراع خود را به یک فرانسوی به نام مارسل بیک (Marcel Bich) فروخت. که به زودی تبدیل به محصول اصلی شرکت Bic خود شد. روان بودن این خودکارها و همچنین پایین بودن قیمت آن ها مورد توجه عام مردم قرار گرفت. بنابراین در سال 1965 وزارت آموزش فرانسه اجازه داد تا دانش آموزان به جای خودنویس ،با خودکار بیک تکالیف خود را بنویسند.

خودکار بیک را خانواده رفوگران به ایران آوردند و در سال 1342 اقدام به تاسیس کارخانه تولید خودکار بیک کردند.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• خودنویسی که المعز فاطمی اختراع کرد / غلامرضا جمشید نژاد اول / مجله پیام بهارستان / آذر 1382 / شماره 30
• همه چیز درباره دفترچه کارگاه (2) / احمد محبی آشتیانی / کتاب ماه علوم و فنون / آذر 1388 / شماره 120