سرمه دوزی

«سرمه دوزی» یکی از رودوزی های سنتی ایران است که با استفاده از نخی فلزی به نام سرمه بر روی پارچه هایی همچون مخمل ، ماهوت ، ابریشم ، تافته ، ترمه ، اطلس ، ساتن و پارچه های ابریشمی دوخته می شود. «سرمه» نوعی مفتول فلزی تو خالی از جنس نقره و گاه با روکش طلا بوده است که امروزه با مواد فلزی دیگری تهیه می شود.

تاریخچه

توجه ایرانیان به آرایش یقه لباس ها ، سمبوسه های لشکری و دریایی و تزیین درفش ها آن ها را وادار به تولید این نوع نخ های تزیینی می نمود. با توجه به کشفیات لولان در منتهی الیه شرقی ایران تردیدی نیست که سرمه به دلیل نزدیکی خاص از لحاظ نوع و فرم ، تاریخ هم زمانی نیز با ملیله دارد. 

نمونه هایی از این رودوزی بر پارچه های و لباس های دوره اشکانیان دیده شده گواه این این امر است که این رودوزی در دوره اشکانیان رواج بسیار داشته است. پارچه ای با درخت انگور سرمه دوزی شده نمونه بسیار چشمگیر و قابل توجه از این دوره می باشد. در دوره ی ساسانی نیز این رودوزی رواج داشت. در دوره ی صدر اسلام از این رودوزی در تزئین پرده ی  کعبه به کار گرفته شد و به منتهی درجه ی شکوفایی رسید. در این دوره سوره های کوتاه و یا آیاتی از قرآن مجید به شیوه ی خطوط محقق ، ریحان ثلث ، نسخ ، رقاع طراحی و سرمه دوزی میکردند ولی روی نوشته را با نخ ضخیمی مثل قیطان می دوختند بعد روی آن را با سرمه دوزی به صورت ساقه دوزی می پوشاندند تا جلای خاصی به آن ببخشند. از دوره تیموریان پرده ی نفیس برای کعبه تهیه شده که در آن انواع دوخت ها از جمله ابریشم دوزی ، گلابتون دوزی ، ده یک دوزی ، کمند دوزی ، شرفه دوزی و سرمه دوزی در آن دیده می شود. از این پرده در موزه ملی نگهداری می شود.
اما دوره اوج این هنر همانند بیشتر رودوزی ها در عصر صفوی بوده است. پرده ی نفیسی از این دوره در موزه هنر های تزیینی ایران نگهداری می شود. بر روی این پرده نقش محرابی حیوانی طراحی و نقش پردازی گردیده و انواع دوخت های گلابتون دوزی ، ده یک دوزی ، پیله دوزی ، ملیله دوزی و سرمه دوزی در آن دیده می شود .
آثار باقی مانده از دوره های افشار ، زند ، قاجار و معاصر حاکی از ادامه رواج این دوخت است اما لازم به ذکر است که نخ های سرمه از لحاظ کیفی و کمی اصالت خود را از دست دادند.

«سرمه دوزی» در اکثر موارد با دوخت هایی همچون پیله دوزی ، ملیله دوزی ، گلابتون دوزی ، شرفه دوزی ، شمسه دوزی ، ده یک دوزی ، منجوق دوزی ، پولک دوزی ، زغره دوزی ، مروارید دوزی ، صدف دوزی ، سنگ دوزی ، مرصع دوزی و … همراه می باشد .

نقوش

انواع گل ها ی گلدانی ، صحرایی ، حاشیه ای و جناغی ، محرابی ، محرماتی راست و کج ، انواع بته جقه ای ، سروی ، سروچه ، گل بادامی ، انواع خطوط و کلمات بخصوص خطوط طغرایی ، مثنی ، دیوانی ، گلزار ، اسلیمی و ختایی ، نقوش حیوانی ، انسانی ، انواع پرندگان به خصوص طاووس ، جغد ، خوشه های انگوری ، انواع میوه ها ، ستاره ها ، ترنجی و سرترنجی و نیم ترنجی ، کتیبه ای و … .

سرمه دوزی با طرح بته جقه

انواع سرمه

سرمه مات ، سرمه الماسی ( شان شاین ) ، سرمه بلرسنت طلایی و نقره ای ، سرمه ساده باریک و ضخیم و سرمه فرانسوی

شیوه دوخت

ابتدا طرح دلخواه را بر روی کاغد کشیده و سپس بر روی پارچه مورد نظر نقش اندازی می کنند. سپس طرح را با پنبه یا فتیله یا ابریشم برجسته کرده و با بست های ریز یا چسب بر روی زمینه محکم می کنند. سرمه هایی که در دسته های 5 الی 25 سانتی متری است از رشته های سرمه جدا می کنند. قسمت داخل متن را ساتن دوزی یا زرک دوزی می نمایند. اگر برگ های طرح بزرگ باشند باید آن را از طول به دو قسمت تقسیم کنند ، سپس هر قسمت را با سرمه ، با دوخت برگ دوزی جناغی جداگانه می دوزند طوری که مشخص شود. شلال ها باید کاملا کنار هم و موازی با یکدیگر در هر قسمت دوخته شود.

ساقه ها به شیوه ساقه دوزی دوخته می شوند. با سرمه میتوان دوخت های قلاب ، دندان موشی ، زیگزاگ دوزی  و دیگر دوخت های تزئینی را انجام داد. از دوخت های تزئینی پرکاربرد در سرمه دوزی میتوان از دوخت های زنجیره ای ، برگ دوزی ، جناغی ، زنار دوزی یا اریب دوزی دور دوزی ، مارپیچ الوان روی زنجیره ، دوخت ساتن ، دوخت مورب ، ساقه دوزی ، بست دوزی ، دندان موشی و زیگزاگ های مختلف  نام برد.

موارد مصرف

از سرمه دوزی برای انواع تابلو های تزیینی ، تزیینات دور یقه ، پیش سینه ، کمربند ، کمربند ، کیسه های پول ، قلمدان ، شانه ، سفره قند ، رومیزی ، رویه کوسن و ... استفاده می نمایند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• آشنايی با هنر های سنتی 3 / دکتر حسين ياوری ، آنيتا منصوری ، شريفه سلطانی / انتشارات سيمای دانش / چاپ اول / سال 1390