تفنگ و تپانچه

«تفنگ» بعد از توپ اختراع شده است. تفنگ های اولیه ، «تفنگ سر پُرِ فتیله ای» بودند که به ‌طور رسمی اولین بار در اواخر قرن دهم تا اواسط قرن شانزدهم میلادی در ارتش اسپانیا به کار گرفته شد. اساس کار این تفنگ ها ، انفجار باروت در لوله و پرتاب گلوله یا ساچمه به سمت هدف می باشد.

شیوه کار با این تفنگ ها این چنین بود که باروت سیاه را با پیمانه به داخل لوله ریخته ، روی آن را پارچه یا نمد قرار داده و با میله فلزی (سنبه) می کوبیدند، سپس گلوله یا ساچمه را ریخته و دوباره روی آن پارچه یا نمد می گذاشتند و در آخر از سوراخ ته لوله ، توسط فتیله باروت را منفجر می کردند.

لوله این تفنگ ها را از فلز برنج می ساختند که به دلیل مقاومت کم این فلز، باید به ضخامت لوله می افزودند ؛ این امر موجب سنگینی بیش از حد سلاح می شد. همچنین به دلیل سرعت کم اشتعال باروت سیاه سرعت اشتعال کمتری داشته و به همین دلیل باید لوله این تفنگ ها بتندتر ساخته می شد تا شتاب لازم به گلوله داده شود.

در کتاب « تذکره الملوک » به نقل از دالساندری آمده است که سپاهیان ایران دارای نوعی تفنگ سر پر بوده اند که همه می توانستند آن را به کار برند. به عقیده وی اسلحه ایرانی مناسب تر و مرغوب تر از اسلحه ملل دیگر بوده است.

تفنگ سر پر فتیله ای ، آنتیک

در حدود اوایل قرن دوازدهم تا اواخر قرن هفدهم میلادی بود که «تفنگ های چخماقی» جای تفنگ های سنگین و سرپر را گرفت.

تفنگ چخماقی توسط دو تفنگ ساز فرانسوی به نام های براشی و ژسلن ساخته شد. تفنگی سرپر بود که برای آتش زدن چاشنی آن ، از سنگ آتش زنه یا چخماق و فولاد استفاده می‌ کردند. در این نوع تفنگ ، چاشنی فشنگ توسط چخماق (به‌ جای سوزن) عمل می کند. این تفنگ نسبت به تفنگ های سرپر ، قدرت تیراندازی بیشتری‌ داشت و تا آغاز اولین امپراتوری فرانسه از آن استفاده می شد.

از اواسط قرن سیزدهم تا قرن نوزدهم میلادی ، سلاح های جنگی روند رو به رشدی را طی کردند. عثمانی ها بعد از مدت کوتاهی تفنگ را به کار گرفتند.

تفنگ چخماقی ، آنتیک

تفنگ در ایران

در رابطه با تاریخ ورود تفنگ به ایران نظرات متعددی وجود دارد ؛ بر طبق مآخذ موجود ایرانی به سال 1478 م. و بر طبق مآخذ اروپایی به سال 1507 م. مربوط می شود. بعضی بر این باورند که اولین بار ونیزی ها توپ و تفنگ را به ایران فرستادند. بعضی دیگر بر این عقیده اند که استفاده از تفنگ های فتیله ای در زمان آق قویونلوها در ایران رایج شد که در این رابطه در صفحه 153 کتاب «روایت یک نفر ایتالیایی که در بین قرن 15 و 16 به ایران مسافرت نمود» چنین آمده است : «آنها برای بمباران قلعه فقط دو توپ داشتند و اصولا فاقد توپخانه بودند و تنها دارای سه و یا چهار تفنگ فتیله ای از نوع عجمی ، نوعی از تفنگ فتیله ای ساخت ایران ، بودند که با شیوه خاصی به قنداق بسته شده و اندازه آن در حدود یک تفنگ عادی خوب و دارای بُرد زیادی بود. 913 هجری (1507 میلادی)»

بعضی دیگر بر این عقیده اند که تفنگ خیلی پیشتر در عهد سلطان حسین بایقرا (پادشاه تیموریان) توسط «ملاحسین کاشفی» از فرنگستان به ایران آورده شد.

در زمان شاه سلیمان اول صفوی (1077 یا 1087 - 1105) از تفنگ برای شکار و تفریح نیز استفاده می شد.

«شمخال» تفنگ بزرگ و سنگینی بود که قطر دهانه لوله آن نزدیک به 25 میلیمتر بوده است. به قدری سنگین بود که دو نفر آن را حمل می کردند و هنگام تیراندازی ، آن را بر روی سه‌ پایه‌های بلند قرار می دادند. از شمخال ها بیش‌تر در دژها و سنگرها و برج و باروی شهرها استفاده می شده است. این تفنگ ، سلاح پیاده ‌نظام در دوره فتحعلی‌شاه قاجار بود. نام شمخال به دلیل خمیده بودن قنداق این تفنگ بر آن گذاشته شده است.

در دوره فتحعلی شاه ، اسلحه و مهمات فراوانی برای قشون ایران خریداری شد و یک هیات 27 نفره از درجه داران و افسران فرانسوی نیز جهت تعلیم نظامیان به ایران آمدند ؛ یک کارخانه توپ ریزی در اصفهان و یک زرادخانه در تهران توسط این هیات دایر گردید.

در دوران ناصرالدین شاه سلاح هایی با لوله خان دار^[1] خریداری شد. این سلاح نسبت به اسله های پیشین افزایش برد و دقت تیراندازی بالایی داشت و مقدمه ای برای ساخت لوله های خان دار در ایران شد.

پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه ، کارخانه های اسلحه سازی و مهمات سازی با نام قورخانه در ایران راه اندازی شد که در طی هشت سال ، 600 توپ برنزی ، 200 خمپاره ، توپ کوچک ، تفنگ چخماقی و مقدار زیادی مهمات تولید کردند.

در روز هفتم بهمن ماه سال 1309 ش. در پی یک بررسی طولانی ، رضاشاه هیاتی به نام «تفتیش و خرید اسلحه» به چکسلواکی فرستاد. 47 صندوق تفنگ برنو و 48 صندوق ساز و برگ چرمی توسط این هیات خریداری و به ایران آورده شد. آزمایش ها بر روی تفنگ های موزر vz24 صورت گرفت^[2] و ستاد ارتش به آن نمره قبولی داد و از آن پس تفنگ موزر (که تولید انبوه آن از سال 1898 در ابرنادورف آلمان آغاز شده بود) ، جای تفنگ های روسی و انگلیسی و ... را در ارتش ایران گرفت.

مدتی بعد کارخانه موزر شعبه خود را در شهر «برنو» واقع در ایالت مواویای چکسلواکی دایر کرد و دولت ایران به خرید از تفنگ های ساخت این شهر اقدام نمود و از آن پس در ایران تفنگ های ماوزر با نام «برنو» شناخته شد. این تفنگ ها ، گلنگدنی^[3] ، پنج تیر و تک تیر بودند.

در هفتم مردادماه 1312 ش. قراردادی بین دولت ایران و کارخانه فریتس ورنر آلمان مبنی بر تاسیس کارخانه اسلحه سازی با ظرفیت اولیه تولید 25 قبضه تفنگ برنو به امضا رسید. در سال 1314 ش. کارخانه در محل قورخانه آغاز به کار کرد و در تیرماه سال 1317 ش. به منظور افزایش سقف تولید سالانه 1200 قبضه مسلسل سبک و 300 قبضه مسلسل سنگین ، تجهیزات بیشتری در صنایع مسلسل سازی نصب گردید.

در سال 1325 ش. قراردادی بین ایران و روسیه مبنی بر تولید مسلسل سبک P.P.Sh منعقد شد. در کنار تولید این سلاح، در سال 1329 ش. صنایع مسلسل سازی موفق به تولید 16 قبضه مسلسل برنو گردید.

در شهریور 1345 ش. قراردادی بین تسلیحات ارتش ایران و شرکت فریتس ورنر آلمان جهت ایجاد و تکمیل تاسیسات و توسعه کارخانه های موجود با مفاد زیر منعقد شد :

1. ساخت و تولید سالانه چهل هزار قبضه تفنگ G3
2.  ساخت و تولید سالیانه شش هزار قبضه تیربار MG3 با لوله کرم شده و لوله یدکی
3. اعزام 20 نفر متخصص به مدت 3 سال به ایران جهت نصب و مونتاژ تاسیسات
4. تحویل کلیه ماشین آلات و وسایل و لوازم فنی از جانب شرکت مزبور
5. تحویل نقشه های دوپایه ، قنداق کشویی ، سه پایه سنگین به صورت رایگان و آموزش 20 نفر از افسران و استادان به مدت یک سال در آلمان

تفنگ ها بر سه دسته تقسیم بندی می شوند :

• آن هایی که با دست مسلح می ‌شوند : مانند تفنگ سر پر‌ 
• تفنگ های نيمه خودكار (Semi Automatic) : سیستم این تفنگ ها به این صورت است که با هربار چکاندن ماشه یک تیر شلیک می‌شود. بعد از هربار شلیک پوکه خالی به بیرون پرتاب شده و یک فشنگ دیگر در لوله قرار می گیرد و همزمان تفنگ مسلح شده و آماده شلیک بعدی می شود. تفنگ ام-یک ^[4] و کلت از نمونه های مشهور سلاح نیمه خودکار هستند.
• تفنگ های خودكار (Automatic) : در این سلاح‌ها ، گلوله بعدی به طور خودکار برای شليک در محفظه مربوطه قرار می ‌گيرد ، به اين ترتيب هنگامی كه ماشه كشيده شود ، به طور مرتب شليک می ‌كند. در خشاب این نوع اسلحه حدود 5 تا 30 گلوله جای می گيرد.

اولین مسلسل در سال 1817 میلادی ساخته شد. يک رولور دستی بزرگ بود كه بر پايه ای قرار می ‌گرفت و در هر دقيقه 7 گلوله شليک می‌ كرد. در سال 1862 میلادی اسلحه «گاتلينگ» در آمريكا به بهره ‌برداری نظامی رسيد و در جنگ‌های داخلی به كار گرفته شد. این اسلحه بين 100 تا 200 گلوله در دقيقه شليک می كرد. نخستين مسلسل خودكاری كه با موفقيت مورد استفاده قرار گرفت «مسلسل كاليبر 32 ماكزيم» بود كه توسط هيرام ماكزيم آمريكايی طراحی شد . اين سلاح‌ در هر دقيقه 500 گلوله شليک می کرد. نخستين مسلسل‌های سبک ، گلوله‌هايی به اندازه سلاح كمری شليک می ‌كردند و به راحتی قابل حمل بود. اين مسلسل ها پس از پايان جنگ جهانی اول گسترش پیدا کرد. 

انواع تفنگ ها از نظر مکانیزم فشنگ گذاری و مسلح شدن

• کمرشکن : تفنگ های تک لول و دولولی هستند که برای فشنگ گذاری باید آنها را تا کرد.
• چخماقی (Hammer) : همانطور که در بالا توضیح داده شد برای آتش زدن چاشنی آن ، از سنگ آتش زنه یا چخماق و فولاد استفاده می‌ کردند و چاشنی فشنگ توسط چخماق (به‌ جای سوزن) عمل می کند.
• کوسه (Hammerless) : چکش (ها) در داخل اسلحه جاسازی شده و از بیرون مشاهده نمی شود. با باز کردن سلاح ، مسلح می شود.
• گلنگدنی (Bolt Action) : با زدن گلنگدن یک فشنگ از خزانه داخل لوله شده و همزمان تفنگ مسلح می شود.
• پمپی (Pomp Action) : با کشیدن دسته ای که زیر لوله سلاح قرار دارد، یک فشنگ از خزانه داخل لوله شده و همزمان تفنگ مسلح می شود.
• اهرمی (Lever Action) : با کشیدن اهرمی که زیر اسلحه و نزدیک ماشه قرار دارد ، یک فشنگ از خزانه داخل لوله شده و همزمان تفنگ مسلح می شود.

انواع سلاح ها از نظر خزانه فشنگ

• بدون خزانه فشنگ : فشنگ مستقیما داخل لوله سلاح قرار داده می شود ؛ مانند تفنگ های کمرشکن.
• با خزانه فشنگ ثابت : معمولا در تفنگ های گلنگدنی مخزن فشنگ زیر گلنگدن کار گذاشته شده و از بالا فشنگ داخل خزانه می شود.
• با خزانه فشنگ متحرک (خشاب) : معمولا در تفنگ های گلوله زنی ، تعدادی فشنگ در خشاب قرار داده شده و سپس خشاب از زیر تفنگ داخل می شود.
• خزانه فشنگ لوله ای (Tube Magazine) : در برخی از کالیبرهای تفنگ های گلوله زنی و در تعدادی از تفنگ های ساچمه زنی ، فشنگ گذاری معمولا از زیر تفنگ به داخل لوله ای که حکم خزانه فشنگ را دارد و در زیر لوله و به موازات آن کار گذاشته شده است، انجام می گیرد.

انواع سلاح ها از نظر تعداد لوله

• تک لول (Single Barrel)
• دولول (Double Barrel)سلاح های دولول در دو شکل دولول کنارهم (Side by Side) و دولول روی هم (Over/Under) وجود دارند.
• چند لول : معمولا سه لول و در مواردی چهار لول هم می باشند که بیشتر در سلاح های قدیمی دیده شده وعمدتا ترکیبی از گلوله زنی و ساچمه زنی هستند.

تفنگ های شکاری

بطور کلی دو نوع تفنگ شکاری وجود دارد :

• تفنگ گلوله زنی (Rifle) : از این تفنگ یک عدد گلوله سربی که عمدتا دارای روکش برنجی یا مسی هستند شلیک می شود.
• تفنگ ساچمه زنی (Shotgun) : برای شلیک تعدادی ساچمه سربی از این نوع تفنگ استفاده می شود. با این تفنگ نیاز به هدف گیری دقیق نیست و می توان اهداف متحرک را بهتر مورد هدف قرار داد.

بدین ترتیب می توان گفت که سلاح های گلوله زنی دقیق و در عین حال مخرب تر از تفنگ های ساچمه زنی هستند.

بعضی تفنگ های بادی را نیز تفنگ ساچمه زنی می نامند اما این دو از یکدیگر متمایز هستند. با این که تفنگ های بادی نیز نوعی ساچمه سربی پرتاب می کنند اما چون انرژی آن ها از هوای فشرده تامین می شود به آن ها تفنگ بادی (Air Rifle) گفته می شود.

اسلحه دستی

«اسلحه دستی» سلاح گرم کوچکی است که معمولا یک سلاح کمری نیز به حساب می‌آید. «تپانچه» و «رولور» از انواع اسلحه های دستی هستند اما از تفاوت های عمده ای برخوردار می باشند.

تپانچه سلاحی است با یک لوله ، که یک تیر از درون آن شلیک می شود. این سلاح دارای یک خشاب است که معمولا در یک گیره قرار دارد و مهمات را نگه می دارد. یک تپانچه کوچک جیبی با کالیبرهای 0.22 اینچ ، 0.25 اینچ و 0.32 اینچ ، بین 7-8 تیر ظرفیت خشاب دارد.
بعد از بلند کردن چخماق و پرکردن اولین دور در داخل فشنگ خور ، تپانچه آماده شلیک است.

رولور (به فرانسوی: Révolver) ، دومین شاخه از سلاح های دستی محسوب می شود. اسلحه ای تکرار کننده است به این شکل که چند گلوله در جایگاه جداگانه ای در درون یک سیلندر گردان قرار می گیرند.

اغلب رولور ها به دو طریق شلیک می کنند :

• تک مرحله ای ( Single action ) : ابتدا چخماق مسلح شده و فشار نسبتا سبکی بر ماشه (در حدود 3-5 پوند) به کار گرفته می شود.
• دو مرحله ای ( Double action ) : یک فشار سنگین و طولانی (حدود 12-20 پوند) بر ماشه وارد می آید که هم action را مسلح می سازد و هم قبل از این که به چخماق امکان افتادن و آتش کردن بدهد ، سیلندر را یک خانه به جلو حرکت می دهد.

رولور ، دارای يک خشاب استوانه ایست كه 6 گلوله ، در آن جای می گيرد . كلت های مدرن‌ تر به طور خودكار مسلح می ‌شوند. خشاب این کلت ها جدا شده و 14 گلوله در آن جای می ‌گيرد و از قسمت پايين دسته ، داخل سلاح قرار می ‌گيرد . معروف ترين رولورها ، شش لول ها (شش تير) هستند كه در دهه‌های نخست قرن نوزدهم در ايالات متحده مورد استفاده قرار می گرفتند.

هم تپانچه و هم رولور یک گلوله تخلیه می کنند اما تفاوتشان در این است که در رولور پوکه فشنگ شلیک شده در داخل فشنگ خور باقی مانده و بیرون انداخته نمی شود. تپانچه یک گلوله پوشش دار شلیک می کند اما گلوله رولور بیشتر اوقات گلوله سربی بدون پوشش است.

رولور هفت میلیمتری ، آنتیک

لگد زدن تفنگ

نیروی لگد زدن در اثر تخلیه فشنگ ایجاد می شود و این مکانیزم را به طور اتوماتیک دوران می دهد و پوکه فشنگ شلیک شده از تفنگ خارج می شود. لگد زدن تفنگ یک پدیده همیشگی شلیک فشنگ طبق قانون سوم حرکت نیوتن است که هر گاه جسمی به جسم دیگر نیرو وارد کند، جسم دوم نیرویی با همان اندازه و در جهت مخالف به جسم اول وارد می‌کند. حرکتی که به سمت عقب نسبت به بدنه تپانچه صورت می گیرد ، پوکه فشنگ را با خود به سمت عقب حرکت داده و از تفنگ خارج می شود. با فشار بر فنر بازگشت ، با حرکت رو به جلوی action فشنگ دیگری در خشاب قرار گرفته و سلاح آماده فشار دادن ماشه برای شلیک بعدی می شود.
در تپانچه گازی ، گاز با فشار زیاد در داخل ، فشنگ و لوله پیستون را به سمت عقب حرکت داده و به جای انرژی لگد زدن action آن را دوران می دهد. (این شیوه در معدودی از تپانچه ها مورد استفاده قرار می گیرد.)
در بسیاری از سلاح ها ، لوله در بالای قبضه آن قرار دارد و هنگام تیراندازی ، نیروی لگد زدن که در طول لوله عمل می کند دورانی در قبضه یا قنداق به وجود می آورد کخ نتیجه آن بالا رفتن دهنه تفنگ است.هنگام بالا رفتن دهنه به هنگام شلیک خودکار ، این لحظه چرخشی ، افزایش قابل توجهی می یابد که اکر تفنگ در دست فرد با تجربه ای نباشد عواقب ناخوشایندی را در پی خواهد داشت.

سرنیزه

تیغه یا خنجری نوک تیز است که بر انتهای لوله تفنگ یا مسلسل یا دیگر اسلحه گرم وصل می شود. بدین طریق ، سلاح حکم یک نیزه یا شمشیر را پیدا می‌کند. از سال 1642 میلادی ، فرانسه ، از این ابزار در حملات نظامی خود بر ضد دشمنان استقاده کرد. در ابتدا برای شلیک باید از اسلحه جدا می شد تا این که در سال 1687 میلادی « ژنرال ژان مارتینت » فرانسوی ، در سرنیزه حفره‌ای ایجاد کرد و در نصب آن بر نوک لوله تفنگ اصلاحاتی به عمل آورد که بدین ترتیب در حالی که سرنیزه بر نوک لوله تفنگ قرار داشت شلیک تیر از تفنگ امکان‌پذیر شد. این سرنیزه های حفره‌ای در حدود سال 1700 میلادی در ارتش فرانسه به کار گرفته شد. در سال 1781 میلادی شخصی انگلیسی به نام «جان واترز » تغییر عمده‌ای که در سرنیزه صورت داد و آن را به طور ثابت بر نوک لوله تفنگ تعبیه کرد.

سرنیزه

پانویس

1. خان : به شیارهای موازی و مارپیچی در داخل لوله برخی تفنگ‌ها گفته می شود و باعث می گردد که گلوله با چرخش حول محور حرکت خود از لوله خارج شود. خان با ایجاد حرکت چرخشی در گلوله باعث پایداری ژیروسکوپی گلوله و افزایش دقت تیراندازی می‌شود. 

2. vz : vz24 مخفف vzor به معنای مدل و 24 نشان دهنده سال طراحی سلاح یعنی 1924 میلادی می باشد. 

3. گلنگدن : وسیله‌ای در برخی از انواع سلاح‌های گرم است که کارش جابجا کردن فشنگ در لوله سلاح می باشد. با حرکت به عقب ، پوکه فشنگ شلیک شده را به عقب کشیده و به بیرون پرتاب می‌کند و با حرکت به جلو ، فشنگ تازه را که با فشار فنر از خزانه به جلوی مسیر گلنگدن آمده است به داخل جان لوله می‌راند و پس از قفل شدن و چکاندن ماشه سوزنی که داخل گلنگدن قراردارد ، با فشار فنر سوزن به چاشنی فشنگ ضربه می‌زند و باعث انفجار ماده منفجره چاشنی و فشنگ می گردد.

4. تفنگ ام-یک : نخستین تفنگ نیمه‌ اتوماتیکی بود که به طور عمومی در اختیار نیروهای پیاده ‌نظام قرار داده شد. در سال 1932 م. توسط « جان گرند » طراحی شد و تولید انبوه آن از سال 1936 م. آغاز شده و از سال 1937 م. به عنوان سلاح سازمانی ارتش آمریکا انتخاب شد.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• لغت نامه دهخدا
• برادران شرلی در دربار شاه عباس صفوی / ابوالحسن مبین / مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا / سال 1383 / شماره 88 و 89
• متداول شدن تفنگ در ایران / مجله وحید / سال 1344 / شماره 17
• از چه موقع ایرانیان برای اولین بار اسلحه گرم به کار بردند؟ / سخنران : م.سیوری / مترجم : رجبعلی امیری / مجله بررسی های تاریخی / سال 1345 / شماره 4
• مرگ های ناشی از سلاح گرم / علیرضا کاهانی ، حمیدرضا گودرزی / مجله پزشکی قانونی / پاییز 1380 / شماره 24