کتیبه دوزی

«کتیبه» در لغت به معنای قطعه ای است از جنس کاشی ، پارچه و ... که بر سر در ورودی یا دیوار ابنیه کاخ ها ، مساجد ، اماکن متبرکه و ... با استفاده از انواع خطوط ، آیه یا اشعار می نویسند.

«کتیبه دوزی» نوعی رودوزی سنتی و زیبا است و به دوختی اطلاق می شود که درآن طرح هایی مانند آیات قرآن ، اسامی ائمه اطهار ، اشعار و داستان های حماسی با خطوطی چون ثلث ، مثنی ، طغری ، شبه طغری ، تسلسلی یا دیوانی ، سایر خطوط تفننی یا نستعلیق با قلم دانگ بالا با استفاده از نخ های ملیله ، نقده ، نخ گلابتون و نخ سرمه به رنگ های طلایی ، نقره ای که خود این رنگ ها نیز نسبت به هم با درجات مختلف پختی رنگ فرق دارد ؛ مثل طلایی پررنگ و کم رنگ بر پارچه دوخته می شود. پرده کعبه به این روش نیز رودوزی شده است.

معمولا این نخ ها به تار و پود پارچه فرو نمی روند و توسط نخی رابط دوخته می شوند.

کتیبه دوزی پرده کعبه

علاوه بر این طرح های خطی ، به دوخت ترنج هایی که در حواشی به صورت متصل به هم یا جدا از هم تکرار می شود و داخل آن را خطوط یا نقوشی زینت می دهند نیز کتیبه دوزی گفته می شود. ( لازم به ذکر است که نوع اول بیشتر رایج است.)

تاریخچه

این رودوزی نیز مانند سایر دوخت ها سابقه ای کهن در تاریخ و تمدن کشورمان دارد چرا که اولین نمونه ها از این دوخت بر درفش های دوره های هخامنشی ، اشکانی و ساسانی مشاهده شده که به همراه سایر دوخت ها جلوه خاصی به زمینه بخشیده است.
دوره شکوفایی این هنر را می توان بعد از اسلام دانست ؛ چرا که در سده دوم و سوم هجری قمری در شوش و شوشتر کارگاه هایی برای تهیه پرده کعبه وجود داشته که همه ساله 8 تخته پرده بزرگ و 4 تخته پرده باریک برای حجرالاسود بر روی مخمل مشکی کتیبه دوزی (همراه با سایر رودوزی) شده و به عربستان ارسال می شد.

روی پرده ها را بعد از طراحی فتیله گذاری کرده و دور آن را با نخ گلابتون که طلای بیش از پنجاه درصد بود ، ده یک دوزی می کردند. نوشته پرده ها شامل آیاتی از است که با خطوط سته ( محقق ، ریحان ، نسخ ، ثلث ، رقاع و توقیع ) توسط استادان بنام نوشته می شد. اندازه خطوط از لحاظ قلمی ؛ اکثر قلم 6 دانگ یا کتیبه ای بوده است.

تا دوره صفوی این دوخت برای پرده کعبه مورد استفاده قرار می گرفت اما از آن به بعد که دوخت پرده کعبه به کشورهای دیگر واگذار شد این رودوزی زیبا در موارد دیگر نیز مورد استفاده قرار گرفت. در دوره صفوی از این دوخت برای تولید تابلوهای زینتی استفاده می شد.
هم اکنون به غیر از اماکن متبرکه ، هنرمندان و سوزن دوزان با استفاده از این رودوزی به تهیه تابلو های هنری می پردازند و این رودوزی در اکثر استان های ایران رواج دارد.

در کتیبه دوزی از دوخت های ساتن و ده یک دوزی استفاده می شود و معمولا زیر دوخت را برجسته می کنند ؛ برای این کار از مقوا یا دوخت هایی مثل بخیه ، رویهم ، پنبه دوزی و فتیله دوزی استفاده می کنند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• آشنايی با هنر های سنتی 3 / دکتر حسين ياوری ، آنيتا منصوری ، شريفه سلطانی / انتشارات سيمای دانش / چاپ اول / سال 1390