نقش اندازی ضربی

تعریف

به کوبیدن و فشردن قلم های منقوش فولادی (مھر) بر روی چرم عمل آمده گفته می شود. در گذشته بعد از نقش اندازی ، فرورفتگی ھای ایجاد شده را با طلا یا نقره پر می کردند. این هنر يكی از قديمی ترين و جذاب ترين رشته های صنايع دستی بوده كه متاسفانه به مرور زمان منسوخ شده و در حال حاضر تعداد اندکی به این هنر می پردازند.

نقش اندازی ضربی بر روی چرم ، از نظر اصول كار و تكنيک، شباهت بسیار زیادی به قلمزنی بر روی فلز دارد. سابقه تاريخی این هنر بر روی جلدهای ايرانی كاملا مشهود است و جلد های بی نظیری به این شیوه از دوره های تاریخی مختلف به یادگار مانده است.

قلم های منقوش فولادی برای نقش اندازی بر روی چرم

تاریخچه نقش اندازی ضربی روی چرم

در ایران اسلامی، بی گمان، فن جلدسازی پا به پای دیگر زمینه های کتاب پردازی و نسخه آرایی پیش رفته است. ابن بادیس در عمده الكُتّاب از ابزار صحافان و جلدسازان خراسان سخن به میان آورده که خود نشان از رونق و شهرت فن تجلید خراسانیان در جهان اسلام در سده پنجم هجری دارد.  با این حال ، امروزه از جلدهای مجلدان ایرانی که پیش از سده 8 ق. ساخته و پرداخته شده باشد و چگونگی صنعت جلدسازی ایرانی را نشان دهد چیز زیادی در دست نیست. آنچه مسلم می نماید این است که در میان جلدسازان ایرانی، هم ساختن جلدهای چوبی - که دفتین آنها از چوب سرو ساخته می شده - و جلدهای چرمی معمول بوده است.

دو نمونه از جلدهای بازمانده ایرانی از نسخه های قرآن ، که در نیمه نخست سده 8 ق. تهیه شده ، حاکی از این امر است که پیش از قرن 9 ق. جلدهای مشهور به ضربی یا مشته ای در میان صحافان ایرانی شناخته شده بوده است. در این دوره که حرفه ای به نام مجِلّدی در مرکز حکومت تیموریان (هرات) مرسوم بوده و در عصر تیموری به آن توجه شده از رواج گسترده و وسیع صنعت صحافی خبر می دهد. بهترین کارهاى صحافى و تجلید کتاب متعلق به این دوره است. جلد ضربی از ابداعات این دوره می باشد. هنرمندان بر روی جلد ها نقوش و تصاویری برجسته در می آوردند و سپس آن را با طلا و نقره می آراستند.

• جلد ضربی

به جلد ضربی ، کوبیده نیز می گویند به این ترتیب ساخته می شود که طراح یا تذهیب کار ، طرح مورد نظر را روی دو قطعه برنج را - که اصطلاحاً یک جفت «نر» و «ماده» نامیده می شده است ـ تهیه می کرده و طرح نقش های مورد نظرش را با قلم مو و با مرکب ساده یا الوان بر روی آنها می کشیده، سپس قلمزن یا حکاک بوم برنج را با قلم و چکش خالی می کرده است تا نقش های طراحی شده برجستگی پیدا کنند. آن گاه، جلدساز آن دو قطعه برنج را داغ می کرده و آنها را با ضرب چکش روی چرمی، که قبلاً برای کتاب مورد نظر بریده و در آب نم کرده، می کوبیده است به طوری که نقش قالب های برنجی بر روی چرم منعکس می شده و نقاش این نقش ها را با زر یا ورق طلا می آراسته است. گفتنی است که شکل قالب های برنجی به صورت های ترنج (که در وسط جلد قرار می گرفته)، سرترنج (که متصل به ترنج در بالا و پایین ترنج قرار داده می شده)، لَچَکی یا گوشه (که در چهار کنج جلد قرار می گرفته) و گاه قالب هایی به شکل کتیبه (که در میان فاصله لچکی ها قرار داشته) تعبیه می گردیده است.

جلد کتاب منطق الطیر عطار ، جلد ضربی ، طلاگاری شده ، مربوط به 1600 کیلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

شیوه کار

چرم که از پوست حیوانات به دست می‌آید دارای خواص منحصر بفردی می باشد. برای تبدیل پوست به چرم باید آن را دباغی کرد که روش‌های مختلف دباغی منجر به تولید چرم‌هایی با خواص مختلف می‌شود. چرم‌ مناسب برای این کار می‌بایست «دباغی گیاهی» شده باشند. این نوع چرم‌ها رطوبت را به خوبی جذب کرده و درست مانند قالب‌های رُسی آماده هر نوع شکل‌پذیری هستند و به هنرمند این امکان را می دهد تا آن را به راحتی تغییر شکل داده و نقش اندازی کند. 

قبل از شروع کار باید چرم را مرطوب کرد. هنگامی‌که چرم مرطوب می‌شود، الیاف آن متورم و نرم شده و تغییر رنگ اندکی در آن ایجاد می شود. هنگامی که ظاهر چرم مرطوب شده ، به رنگ اصلی خود بازگشت، چرم آماده نقش‌اندازی می‌گردد. طرح مورد نظر را با استفاده از کاغذ پوستی بر روی چرم انتقال داده و با استفاده از قلم های فولادی و چکش نقوش موردنظر بر روی چرم حکاکی می‌شود. سپس به ‌وسیله‌ یک برس ساخته‌ شده از پشم گوسفند، پوشش نازکی از مواد پرداخت ‌کننده‌ چرم بر روی آن مالیده می‌شود. این کار باعث درخشندگی و زیبایی بیشتر نقوش حکاکی شده بر روی چرم می‌ گردد.

انتقال طرح و نقش اندازی بر روی چرم

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com