مینای خانه بندی

یکی از شیوه های میناکاری «مینای خانه بندی» نام دارد. این مینا با نام مینای حجره ای یا مینای گلابتونی نیز شناخته می شود. که در مقاله میناکاری توضیحات بیشتری در این باره نوشته شده است.

در این هنر - صنعت نقوش اصلی را به وسیله سیم های نازک فلزی روی ورقه سطح فلز پدید می آورند و پس از آنکه این سیم ها با رنگ های مینایی و یا به وسیله لحیم کاری (یا با لعاب به دانه به گونه ای که هم اکنون در کارگاه میناکاری سازمان میراث فرهنگی مرسوم است) ثابت شد ، بخش های باقی مانده را با رنگ های گوناگون مینایی میکند و هنگامی که این عمل به اتمام رسید، مینا را در کوره مخصوص میپزند.

برای احتراز از سیاه شدن سیم های فلزی ، لازم است که پیش از حرارت دادن مینا ، روی آن را با یک مینای بی رنگ شیشه ای بپوشانند و سپس آن را در کوره بگذارند. میناهای قدیمی اکثرا با این روش تهیه می شده ولی امروزه این روش در حال منسوخ شدن است و بیشتر مینای نقاشی متداول است.

مینای خانه بندی

از آنجایی که مینای خانه بندی در ایران مرسوم نیست و در کشورهای اروپایی نظیر روسیه کار می شود ترجیحاً به مینای سیاه که نوعی مینای خانه بندی به روش حکاکی است خواهیم پرداخت.

مینای سیاه

گونه ای از «مینای خانه بندی» به شمار می آید که به «مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه میناکاری، به طور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می شود. «صائبین مندایی» اقلیتی بسیار محدود در استان خوزستان از پیروان یحی نبی و قومی مهاجرند که از اورشلیم به سمت شرق مهاجرت کرده و بعد از سالیان طولانی به ایران رسیدند. صابئین مندایی از مصر به اورشلیم و رود اردن مهاجرت کردند، بعد از یک دوره کوتاه زندگی در بابل مجددا به اورشلیم بازگشتند و بعدها به کنار رود فرات ، بغداد ، جنوب بین النهرین و سوریه رفته و سرانجام به خوزستان آمدند. آثار به جای مانده نشان می دهد که آن هنرمندان و صنعتگران در هنر فلزکاری و ایجاد نقوش روی فلزات مهارت بسیار داشتند، بنابراین احتمال دارد که صابئین مندایی از هنر سرزمین های مختلف که سالیانی در آن زیسته اند ، تاثیر گرفته و هنر و صنعت فلزکاری را که هنر خاص آن سرزمین ها بوده ، با خود به ایران آوردند و با حمایت اشکانیان روبرو شدند که علاقه فراوانی به جواهرات و آثار زرین و سیمین داشتند. در نتیجه آن ها توانستند این هنر و صنعت را با روشی مختص خود طی سالیان متمادی ادامه دهند.

نقوشی که هنرمندان مندایی بکار میبرند:

• نخل در مندائیان درختی مقدس و منبع حیات است
• گل یاس ، گل پنج برگی که نامش بارها در کتاب مندائی آورده شده است
• کلیله (تاج گل) نمادی از عقل و خرد و موهبتی الهی به انسان (البته گل های دیگری هم دیده میشود مانند زنبق ، نیلوفر و یاسمن که برای تزئین ظروف و زیورآلات بکار برده شده است.)
• درفش که بصورت پیراهنی به همراه هفت شاخه از درخت یاس روی چوب افقی قرار گرفته است. {همهء اینها ریشه در مراسم مذهبی آنها دارد.}
• قایق های بادبانی که در گذشته توسط صابئین ساخته می شد و از این راه امرار معاش می کردند، در آثار میناکاری آنها فراوان بچشم می خورد.
• نقش کاروان شترها به همراه ساربان اشاره به مهاجرت صابئین و استفاده فراوان آنها از این حیوان دارد.
• آثار تاریخی از جمله شیر سنگی ، طاق کسری ، پل اهواز و مسجد که در محل سکونت مندائیان می باشد ، دلیل به کار گرفتن این نقوش در میان آن ها است.

مینا کاری بر روی نقره از حدود 150 سال پیش به شکل کنونی مرسوم گشت ولی کار بر روی طلا قدمتی چهل ساله دارد. میناکاری بر نقره با عیار 90 درصد و طلا با عیار 84 درصد به علت قابلیت آنها برای حکاکی و قلمزنی انجام می گیرد. همچنین علت انتخاب طلا و نقره ، نقطه ذوب بالای این دو فلز می باشد. اگر نقطه ذوب فلز حکاکی شده که مینا بر روی قرار می گیرد کمتر از نقطه ذوب آلیاژ مینا باشد ، قبل از ذوب مینا ، فلز ذوب شده و امکان کار بر روی آن از بین می رود. علاوه بر موارد ذکر شده علت اصلی انتخاب فلز نقره درخشش این فلز می باشد، به طوری که رنگ سفید نزد مندائیان نشانه نور ، و ارزش والایی برخوردار است و انتخاب فلز طلا نیز می تواند بدلیل درخشندگی آن باشد که نمادی از آفتاب است. علت استفاده از رنگ سیاه ، تضاد این رنگ با رنگ سفید نقره است و کنار هم قرار گرفتن این دو درخشش و نور نقره را افزایش میدهد.

مینای صائبین

مراحل ساخت و پرداخت یک قطعه مینا کاری صابئین:

مینا کاری دارای مراحل مختلفی است. این کار بسیار وقت گیر بوده و نسبت به کاری که بر روی قطعه انجام می شود اجرت کمی برای هنرمند دارد. مینا کاری بر روی طلای بیست و دو عیار و یا نقره با درصد خلوص بالا (نقره 92) انجام می شود. طلای ساخته دست مندائیان به «طلای صبی» معروف است.

به طور خلاصه میناکاری دارای مراحل زیر می باشد:

• ذوب و تبدیل شمش به ورقه ای از طلا
• چکش کاری و شکل دهی
• گود کردن نقوش
• کاربرد مینا
• قلمزنی و حکاکی
• پرداخت نهایی

هنرمند مینا کار ابتدا صفحات طلا یا نقره را به اندازه های مناسب برای ساخت قطعه مورد نظر برش می دهد و طرح را بر روی فلز به کمک قلم های مخصوص حک می کند. حکاکی بدون چکش و فقط با فشار دست صورت می گیرد. پس از پایان حکاکی قطعه را با سوهان می سایند تا قسمت های برجسته کاملا هم تراز شوند. سپس پودر مینا را بر روی قطعه قرار می دهند. این پودر به رنگ سیاه و متشکل از نقره ، مس و گوگرد است که در اثر حرارت ذوب شده و به لعاب سفتی تبدیل می شود. قطعه ای را که پودر روی آن ریخته شده حرارت می دهند به نحوی که تمام پودر مینا ذوب شده و به لعاب سفت و درخشانی تبدیل شود. این ماده روی تمام قطعه را می پوشاند و نقش حکاکی شده روی قطعه طلا از نظر پنهان می شود. برای تثبیت مینا بر روی طلا آن را برای چند لحظه در اسید سولفوریک می گذارند. سپس با کاغذ سمباده روی سطح قطعه را که با مینا پوشیده شده است، می سایند. این کار را ادامه می دهند تا قسمت های برجسته نقش، از زیر مینا بیرون آید و طرح حکاکی شده ظاهر گردد. در این حالت مینا فقط در قسمت های فرو رفته نقش باقی می ماند. در انتها برای زیباتر شدن کار بر روی قسمت هایی از نقش که از جنس طلا است قلم زنی انجام می شود. برای حکاکی کردن روی قطعه های کوچک مثل گردن آویز یا گوشواره از تخته های چوبی آغشته به لاک استفاده می شود و با حرارت دادن قطعه روی لاک چسبانده می شود. پس از حکاکی با حرارت دادن قطعه از لاک مخصوص جدا می شود.

امروزه از مینای رنگی با رنگ های گوناگون و اکسیدهای فلزی مختلف نیز استفاده می شود که نماینده طبیعت هستند. رنگ قرمز و بنفش و سفید نشان دهنده رنگ گل ها بخصوص گل یاس ، و رنگ سبز ، رنگ طراوت و خرمی ، و نماینده سرسبزی گیاهان مختلف مانند نخل و رنگ نیلی برگرفته از آسمان است.

صابئین مندایی در خوزستان با شغل طلا سازی و فروش آن شناخته می شوند. هنر مینا کاری بر روی طلا و نقره گونه ای از صنایع دستی منحصر به این قوم می باشد و غیر از ایشان کسی به این هنر – صنعت اشتغال ندارد. شیوه این کار به شکل میراثی گرانقدر از پدران این قوم به پسران رسیده و تا امروز در میان خودشان حفظ شده است.

مهم ترین ویژگی میناکاری اهواز سادگی در انتخاب فرم ظروف ، زیور آلات و نقوش به کار رفته در آن آثار می باشد که برگرفته از فرهنگ و آیین و تاریخ و جغرافیای محل زندگی مندائیان است و به همین دلیل این نقوش مختص آنان بوده و در جایی دیگر به کار نرفته است.

آثار میناکاری مندائیان را از نظر موارد استفاده می توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. ظروف
2. فرم های تزئینی
3. زیورآلات

ظروف بیشتر از جنس نقره و به صورت سرویس های چایخوری ، جعبه های در دار کوچک و بزرگ ، جعبه سیگار ، سرویس هاس قاشق ، چنگال و کارد ، نمکدان ، ظروف گود ، سینی های گرد و بیضی و چهارگوش و کاسه به اندازه های مختلف دیده می شود.
برای ساختن ظروف قسمت های مختلف ظرف را به صورت مجزا میناکاری کرده ، پس از آماده شدن تمام قسمت ها را بهم متصل می کنند. فرم های تزئینی بیشتر از جنس نقره می باشد ، روش ساخت آن ها به این صورت است که ابتدا بر روی ورقه نقره نقش مورد نظر را طراحی کرده ، سپس با روش اره کاری یا شبکه بری آن را به شکل نخل ، قایق و نقوش دیگر درآورده ، میناکاری و قلمزنی می کنند.

آقای سالم چحیلی و پسرانشان همگی از استادکاران این سبک میناکاری یعنی مینای صابئین می باشند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• نگاهی به میناکاری اهواز / فریبا باقری / مجله رشد آموزش هنر / شماره 8 / زمستان 1385
• میناکاری صابئین / مریم میثاقی ، فرناز مرادمند / مجله کتاب ماه هنر / شماره 53 و 54 / بهمن و اسفند 1381
• مینای صابئین ، زیوری از جنس تاریخ / مهران هوشیار ، سارا زاهدی فر / مجله آینه خیال / شماره 1 - آبان 1386