معرق سنگ

معرق سنگ

به بریدن، کنار هم چیدن و چسباندن سنگ های لایه شده رنگارنگ ، با ابزار برش و سایش ، برای ایجاد طرح و نقوش را معرق کاری سنگ می گویند. نقوش بر اساس طرح های سنتی انتخاب میشود که معمولا شامل نقوش اسلیمی ، ختایی و هندسی می باشد. از معرق سنگ معمولا برای تزئین محصولات سنگی ، تزئین نمای دیوارهای داخلی و خارجی ، تزئین کف بناها استفاده میکنند. معرق سنگ ، بر سطوح تخت و گسترده اجرا می شود. در این هنر می توان از تسمه های برنجی و نوارهای سنگی پهن و باریک به منظور ایجاد قاب به دور نقش اصلی معرق (شبیه جدول کشی در تذهیب و نگارگری) نیز استفاده کرد.

تاریخچه معرق سنگ

زمان پیدایش این هنر مشخص نیست . هنر معرق سنگ از هنر های وابسته به معماری نیز می باشد. در بناهای تاریخی به جای مانده قطعاتی وجود دارد که بیشتر نقوش آن گره چینی و طرح های هندسی میباشد. در کاخ خورشید که مربوط به زمان نادرشاه افشار است هنر معرق سنگ و حجاری نقش گل افشان بسیار زیبایی مشاهده می شود.

معرق سنگ در کاخ خورشید یا کلات نادری

بنای تاریخی خانه خدا (خدای خانه) بخشی ار مسجد عتیق شیراز است که قرار گیری آن در صحن ، مسجد عتیق را از دیگر مساجد ممتاز کرده است. این بنا پیش از قرن 8 هجری بنا شده و با توجه به اسناد و مدارک در دوره آل اینجو مورد بازسازی قرار گرفته است. کتیبه ای از معرق سنگ و کاشی در نمای بالایی این بنا وجود دارد که بسیار درخور توجه است. این کتیبه در هماهنگی با سطوح این بنای سنگی و مصالح به کار رفته در آن جلوه ویژه ای در نمای این بنا ایجاد کرده است. این کتیبه ، غیر از جنبه تزئینی ، از نظر تاریخی و مذهبی از اهمیت والایی برخوردار است. یحیی الجمالی الصوفی ، خوشنویس معروف زمان شاه ابو اسحاق ، روی این کتیبه که بر قطعات سنگ تنظیم شده ، با حروف درشت ، خط ثلثی نوشته و اطراف آنرا نقر کرده اند. ضمن اینکه زمینه کتیبه با کاشی معرق زینت یافته است.

کتیبه ای از معرق سنگ و کاشی - بنای تاریخی خانه خدا در مسجد عتیق شیراز

تکنیک اجرای کتیبه تلفیقی معرق سنگ و کاشی

هنرمند طرح کلی کتیبه را با استفاده از روش گرته کردن بر روی سطح سنگِ از پیش تنظیم یافته ، کنار هم انتقال داده است. بر اساس دیدگاه هنرمند ، اطراف متن کتیبه تا حدی که متن ، نمایی برجسته به خود گیرد و کاشی معرق در آن جای گیرد ، حجاری میشود. بعد از اتمام مراحل نقر بر زمینه کتیبه ، قطعات سنگ درون قاب مستطیلی که از ابتدای ساخت در داخل آن تعبیه گردیده بود ، با ملات به بخش های زیرین نصب میگردد. در ادامه ، بخش های زمینه را با قطعات بریده شده کاشی که از نقوش اسلیمی تراشیده شده اند ، پر می کنند. این کاشی های معرق حتی المقدور به شکلی یکپارچه اجرا شدند که حروف متن کتیبه مانع از پیوستگی آنها نشود.

مواد اولیه:

سنگ های رنگی بویژه از نوع سنگ مرمر نوارهای فلزی مسی یا برنجی

ابزار :

• انواع قلم
• چند نوع چکش
• انواع مغار مخصوص تراش سنگ
• چند نوع تیشه

روشهای تولید معرق سنگ

1. معرق سنگ دستی سنتی : ابتدا سنگ زمینه در ابعاد مورد نظر که معمولا از جنس تراورتن ارزان قیمت بوده ، انتخاب می شود. در اوایل طرح مورد نظر با استفاده از دوده روی آن انتقال داده می شد ولی اکنون از کاغذهای پوستی یا نقشه کشی ، استفاده کرده و طرح را در ابعاد واقعی ترسیم می کنند. سپس برای ایجاد فضایی جهت قرارگیری قطعات رنگی، دور خطوط نقوش با نواری از جنس برنز به ارتفاع حدود 10 میلیمتر گرفته می شود. سپس الگوهایی از روی نوارهای برنزی تهیه می شود و الگوها را با چسب چوب برروی سنگ های رنگی با ضخامت 8 میلی متر می چسبانند. در این روش ، از آنجایی که از یک سنگ به عنوان بستر (بوم) استفاده می شود و سایر سنگها روی آن قرار می گیرند ، ضخامت محصول نهایی بیشتر شده و در نهایت معرق سنگ از استحکام قابل قبولی برخوردار خواهد بود.
2. معرق سنگ با استفاده از واترجت : طرح مورد نظر به صورت طرح روی کاغذ و یا عکس آماده ، به وسیله اپراتور به وکتور در کامپیوتر طراحی و رنگبندی می گردد. سپس قطعات مختلف هر رنگ از نقشه اصلی جدا شده و نقشه اجرایی آن به زبان دستگاه طراحی می گردد. بعد قطعات مورد نظر به وسیله دستگاه واترجت با فشار آب فوق العاده بالایی بریده و آماده مونتاژ میگردد. سپس قطعات بریده شده مطابق نقشه کنار هم قرار داده شده و با چسب رزین هم رنگ و رعایت فاصله بین قطعات ، مونتاژ می شود. دو مرحله ساب می خورد و سپس درزگیری (ماستیک) شده و در نهایت سه مرحله ساب می خورد. سپس با استفاده از دستگاه سنگ دیواری (محک) قطعات رنگی مطابق الگو بریده شده و روی بوم ما بین برنزها به وسیله چسب هم رنگ سنگ رنگی چسبانده میشود. سپس چهار مرحله ساب خورده و درزگیری شده و سپس سه مرحله ساب خورده و آماده استفاده می گردد. در این روش از آنجایی که سنگی به عنوان بستر استفاده نمی شود و قطعات از قسمت محیطی به هم وصل میشوند ، این معرق سنگ از استحکام نسبتا پایینی برخوردار می باشد.
3. معرق سنگ سی ان سی : در این روش ابتدا نقشه در کامپیوتر طراحی شده و دستگاه سی ان سی سنگ زمینه را مطابق نقشه به عمق مورد نظر حفر میکند. پس از این مرحله قطعه های سنگ های رنگی با ضخامت 8 میلی متر، مطابق نقشه اولیه و بر مبنای رنگبندی ، طرح با دست و دستگاه برش خورده و با چسب هم رنگ سنگها در محل مناسب که در مرحله اول کار که کفتراش نامیده میشود ، مشخص شده وچسبانده می شود. سپس سنگها هفت مرحله ساب خورده و آماده استفاده می باشد. در این روش نیز از آنجایی که از یک سنگ به عنوان سنگ بستر زمینه استفاده میگردد و معرق سنگ اصطلاحا به صورت پشت بسته میباشد ، استحکام معرق به اندازه سنگ زمینه میباشد و محصول توانایی تحمل هرگونه فشار در حین جابجایی و نصب را به اندازه سنگ زمینه دارا می باشد.

دوام در معرق سنگ: منظور از دوام، پایداری کیفی و ماندگاری محصول پس از نصب و در حین استفاده در شرایط محیطی می باشد. معرق دستی (برنزی) به علت استفاده از برنز دوام نسبتا کمتری دارد و دلیل آن وجود تفاوت ، بین ثبات سایشی سنگ و برنز می باشد. در معرق برنزی از آنجا که ثبات سایشی برنز بیشتر از سنگ می باشد با گذشت زمان و پاخوردن محصول، قسمتهای سنگی معرق فرسوده شده و فرو می رود ، اما قسمتهای برنزی که مرزهای سنگهای رنگی هستند باقی می ماند. این امر در ابتدا موجب ناهمواری سطح کار و با گذشت زمان بیشتر موجب در آمدن نوارهای برنز می گردد.

ظرافت: منظور از ظرافت ، دقت در کنار هم قرار گرفتن قطعات سنگ و وجود حداقل درز بین آنها می باشد. البته وجود درز بین سنگها در معرق سنگ الزامی میباشد چرا که این درز محل قرار گرفتن چسب و اتصال سنگهای مجاور می باشد و در صورتیکه درز بیش از حد کوچک باشد چسب به خوبی بین دو سنگ نفوذ نکرده و استحکام معرق پایین آورده میشود.

انواع سنگها در معرق سنگ: به کارگیری گروه های مختلف سنگ (تراورتن، مرمریت، گرانیت و سنگ مصنوعی) در تهیه معرق سنگ متداول می باشد. تولیدکنندگان معرق سنگ با استفاده از دستگاه واترجت هیچ محدودیتی در به کارگیری سنگ و یا حتی سرامیک ندارند و واترجت توانایی برش انواع مواد را داراست. در روش های سی ان سی و دستی امکان استفاده از گروه سنگهای گرانیتی و انواع سنگهای مصنوعی سخت وجود ندارد. در پاکستان از سنگ مرمر برای ساخت اشیاء تزئینی و مصرفی استفاده میکنند. تزئین اشیا بصورت معرق در شهر کراچی رواج دارد.

شیوه کار : شیوه کار به این صورت است که پس از ساخت فرآورده سنگی همچون کاسه ، گلدان ، پایه چراغ رومیزی از سنگ مرمر، با دقت و ظرافتی خاص نقوش گل و گیاه را بر روی آن کنده کاری و سپس با استفاده از قطعات صدف تراشیده در رنگ های مختلف ، نقاط خالی شده را پر میکنند.

استان های تهران ، اصفهان و خراسان رضوی از مهمترین مراکز تولید معرق سنگ در ایران هستند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• هنرهای وابسته به معماری ایران / حسین زمرشیدی / رشد آموزش هنر / تابستان 1387 / شماره 14
• آسیب شناسی کتیبه معرق سنگ و کاشی خدای خانه مسجد عتیق شیراز / حسین احمدی ، عابد اصفهانی ، مریم اکبری فرد / تابستان 1392 / شماره 5