قفل سازی

از زمانی که انسان در پی امنیت و حفاظت خود و اموالش برآمد به ساخت انواع قفل و کلید اقدام کرد. به تدریج در عرصه های مختلف زندگی مردم حضور موثری پیدا کرد و علاوه بر کارکرد اصلی خود در فرهنگ مردم نیز تاثیر گذار شد ؛ این امر در ادبیات فارسی مشهود است و شاعران بسیاری از آن در ابیات خود استفاده کرده اند.

اکنون بگویم سر جان در امتحان عاشقان     از قفـل و زنجیر نهان هین گوشها را برگشا ^{«مولوی»}

بر سر زنگی شب همچو کلاه است ماه          بـر در قفل سحر همچو کلید است صبح ^«عطار»

قفل در باورهای مردم نیز تاثیرگذار بوده و در اذهان برخی از جایگاه خاصی برخوردار بوده و جنبه اعتقادی داشتند ؛ به عنوان مثال بعضی بر عقیده بودند که بستن دخیل و توسل به معصومین گره گشای کار آن ها می باشد. نمونه های بسیار زیادی از این قفل ها را در مرقد امام رضا در مشهد و حضرت معصومه در قم می توان مشاهده کرد.
در برخی موارد به سفارش خاص از جانب حاکمان ، برای اماکن متبرکه قفل هایی ساخته می شد که مزین به نام الله و ائمه اطهار بودند و یا در اشکالی مرتبط با القاب و عناوین و مناسک و مکان های مذهبی ساخته می شدند ؛ مانند قفل در خانه کعبه که این قفل در مکه توسط حاج عبدالوهاب ریاحی چالشتری ( معروف به حاج عبدالله ) ساخته شده است.
دعایی به نام شش قفل نیز در میان مردم رواج دارد و از حضرت محمد روایت کرده اند که هرکس این دعا را نزد خود نگه دارد یا بخواند ، خداوند او را از آفات حفظ و مشمول رحمت بی حساب خود می گرداند ، همچنین دعایش همیشه مستجاب شده و در دنیا با عزت و احترام زندگی می کند.

در لغت نامه دهخدا در رابطه با معنای قفل چنین آمده است : « قفل ، درختی است حجازی ، نشان ، کلیدانه ، آهنی است که بدان در را بندند ، با لفظ سست کردن و پیچیدن و شکستن و برشکافتن و گشادن و واشدن به معنی گشادن و با لفظ برخاستن و انداختن و ریختن و افکندن و زدن و نهادن به معنی بستن.» 
با توجه به معنای قفل ، احتمالا نخستین قفل ، باید همان گره هایی باشد که بشر آن را از پیچش دو گیاه در جهات مختلف الهام گرفته است.

تاریخچه

اولین قفل دست ساز بشر ، از چوب ساخته شده است.
از دو هزار سال ق.م قفل کردن خزانه ، انبارهای گندم و پرستشگاه ها در مصر و بین النهرین رایج بوده است. در تورات نیز در چند مورد به قفل و کلید اشاره شده است. « هومر » نیز شرح می دهد که در سده نهم ق.م ، چگونه لوپ کلید مفرغی دسته عاج را برای باز کردن گنجینه پول و خفتان ها و جنگ افزار شوهرش به کار برد. به نظر می رسد رومی ها تعدادی از این قفل و کلید ها را از کشور های مدیترانه ای به دست آورده بودند.
ایرانیان نیز از دیرباز با قفل سازی آشنایی داشته و از مللی هستند که در تکوین و تکمیل آن نقش بسزایی داشتند اما در منابع غربی  کمتر به این مقوله اشاره شده است. باستان شناسان قدمت قفل سازی در ایران را به 1800 ق.م نسبت داده اند. در تپه سیلک کاشان ، دستبندی سنگی یافت شده که از چهار قطعه مجزا ساخته شده و توسط نوعی بست به هم متصل شده اند.

در پیکره شیر نشسته که از شوش به دست آمده (هم اکنون در موزه ایران باستان از آن نگهداری می شود) سوراخی وجود دارد که از یک سوی پای شیر آغاز شده و تا سوی دیگر پیکره ادامه دارد. بنا به نظر کارشناسان این سوراح محل عبور چوب یا فلزی بوده که با شیر دیگری که آن سوی دروازه قرار داشت به طور مشترک کلونی را ایجاد می کردند. پروفسور گیرشمن در چغازنبیل نزدیک شوش ، قفل کلونی سنگی از زیر خاک بیرون آورده که قدمت آن مربوط به قرن سیزدهم ق.م می باشد.
در حجاری های تخت جمشید ، نقش گیره خنجری به چشم می خورد که از آن برای نگه داری و تثبیت خنجر استفاده می کردند.

بسیاری از قفل هایی که قفل سازان ایرانی می ساختند به قفل های کشور های دیگر شباهت داشتند. به عنوان مثال بعضی از آن ها شبیه به قفل های مصری و یونانی ، برخی شبیه به قفل های رومی ، برخی شبیه به قفل های چینی و هندی و برخی نیز مانند قفل هایی که از قرون وسطی تا انقلاب صنعتی در اروپا به کار گرفته می شد.

چند نمونه قفل قدیمی ، ساخت ایران

قفل سازی در چالشتر

یکی از مراکز قفل سازی در ایران « چالشتر » بوده که از دیرباز در این زمینه شهرت داشته است. چالشتر تا سال 1386 روستایی در فاصله 7 کیلومتری باختری شهرکرد ، مرکز استان چهارمحال و بختیاری بوده و امروزه با گسترش شهرکرد کرد ، در این شهر ادغام گردیده است. قدمت قفل سازی سنتی در این منطقه به دوران صفوی باز می گردد. در میان مردم چنین روایت است که که یکی از خوانین چالشتر به نام خواجه عبدالله نصر در کودکی به اصفهان رفته و نزد استادی به نام محمد علی طلایی که از استادان به نام اسلحه سازی بوده این هنر صنعت را آموخته و به چالشتر بازگشته  با ایجاد تغییراتی در قفل اصفهان ، قفلی زیبا و مستحکم را طراحی و به اجرا در آورده است. 
 در دهه 1330 ، بیش از 30 نفر در این منطقه به قفل سازی مشغول بوند.

ابزار و وسایل قفل سازی

• سمبه : از ابزارهای اصلی در قفل سازی می باشد و برای ساخت بدنه قفل به کار می رود. 
• انواع سوهان : برای صیقلی دادن و ایجاد طرح بر روی سطح قفل به کار می رود (به این طرح ها «بچه خیارک » می گویند).
• مته : برای سوراخ کردن قسمت های مختلف قفل مانند پایه و دسته استفاده می شود که با گذراندن میخی از داخل پایه و دسته حالت چرخنده پیدا می کند. (مته به صورت برقی و دستی وجود دارد.)
• مته کمانک : به مته دستی گفته می شود که کاری شبیه به خراطی انجام می دهد. 
• سندان : از جنس فولاد است که  فلز حرارت دیده را بر روی آنقرار داده و با پتک ضربه می زنند تا به شکل مورد نظر درآید. برخی از سندان ها در کنار دیواره ، قلمزنی شده اند و دارای امضا می باشند.
• گیره : از دو فک تشکیل شده که به وسیله دسته ای باز و بسته می شود. از این وسیله برای نگه داشتن قطعه ای از قفل که استادکار مشغول کار برروی آن است به کار می رود.بهترین گیره ها از جنس فولاد می باشند. برای ساخت قفل هایی در ابعاد مختلف ، به گیره هایی با ابعاد متناسب با قفل ها نیاز است.
• گیره دست : از این وسیله برای گرفتن و نگه داشتن قطعات کوچک قفل استفاده می شود.
• کوره زغال : فلز باید حرارتی معادل 1000 تا 1100 درجه ببیند تا نرم شود بنابراین به کوره احتیاج است و زغال به عنوان سوخت درون کوره قرار می گیرد.
• انبر : انواع انبر های آهنگری اعم از قلم گیر ، نازک گیر ، قطورگیر از ابزار های قفل سازی نیز می باشند.
• چکش : برای شکل دادن به آهن و فولاد و سایر فلزات از آن استفاده می کنند.
• انبردست : برای نگه داشتن آهن داغ شده و ضربه زدن به آن به کار می رود بنابراین باید دسته اش عایق حرارتی باشد.
• پایه وادار : همانند سنبه است اما گرد نیست ، دارای سطح مقطعی مستطیل شکل است و برای ساخت پایه قفل مورد استفاده قرار می گیرد.
• اسکنه : نوعی قلم است که با ضربه چکش عمل تراش را انجام داده و برش های مختلفی ایجاد می کند.
• توپه : ابزاری است که برای ساخت دهانه قفل مورد استفاده قرار می گیرد. در قفل باید نشیمن گاهی باشد تا جا بیفتد. توپه می چرخد و پله ایجاد می کند تا در قفل زیاد پایین نرود و در جای درست قرار گیرد.
• حدیده : وسیله ای برای ساخت پیچ های کوچک است که برای قسمت های داخل قفل مورد استفاده قرار می گیرد.
• قلاویز : این وسیله برای ساخت پیچ های بزرگ مورد استفاده قرار می گیرد.

مراحل ساخت قفل

در چالشتر ، قفل ها متناسب با ابعاد ساخته شده و شکل ظاهری آن ها ، در انواع قفل قلوه ای ، قفل زیره دار و قفل چند کلید می باشند. تعداد قطعات قفل با توجه به مدل آن متفاوت است ؛ اما به طور معمول هر قفل شامل 13 قطعه است که همه آن ها دست ساز می باشند (اجزای تشکیل دهنده کلیدنیز شامل 4 قطعه می شود.) قفل ها را از مس ، آهن ، برنز ، برنج و فولاد می سازند که در این میان فولاد بیشتر رواج دارد.
برای ساختن قفل ، فلز اولیه را سه برابر وزن قفل ساخته شده در نظر می گیرند.
ابتدا ورقه فلزی را به شکل چلیپا بریده و دور یک مفتول فلزی با مقطع دایره می پیچند ، آن را روی سندان گذاشته و با چکش زدن به شکل استوانه در می آورند ؛ سپس ورقه ای دایره ای شکل به نام طبلک را هم اندازه با قطر داخلی دهانه بدنه ، داخل قفل قرار می دهند. در قسمت انتهایی استوانه ( قفل ) درپوشی گذاشته و دو پایه قفل را که هم شکل ، هم اندازه ( به شکل مربع و به اندازه یک سوم ارتفاع کل قفل ) ساخته می شود نصب می کنند.
برای جوش دادن قسمت های مختلف قفل از نوارهای بسیار باریک فلز برنج استفاده می کنند. سپس قفل را در آب انداخته و کمی پودر جوش به آن اضافه می کنند تا روی برنج ها پوشیده شود ؛ قفل را از آب بیرون آورده و تمام قطعات را با سیم به هم وصل می کنند. آنگاه قفل را در کوره می گذارند تا برنج ذوب شده و دورتا دور بدنه و دسته را بپوشاند. سپس قفل را از گوره بیرون آورده و سوهان می کشند.

برای ساخت دسته قفل ، از همان جنس قفل از میلگردهایی با ورقه های  5یا 6 یا 8 میلی متری به شکل نعل اسب استفاده می کنند. میخی را از سوراخ تعبیه شده در دسته به طوری که از سوراخ پایه هم رد شود عبور داده و بدین ترتیب یک محور چرخیده به وجود می آورد. دسته آماده شده سوهان کاری گردیده و نقش دلخواه را بر روی آن حکاکی می کنند.

اما مهم ترین مرحله ، ساخت پیچ و زبانه است و وجه تمایز قفل های چالشتری با سایر قفل ها می باشد. چرا که پیچ به طور کامل با دست و از طریق سوهان کاری ساخته می شود و هیچ کلیدی نمی تواند قفل دیگری جز قفل خودش را باز کند.

در نهایت درپوش قفل که خود از دو تکه تشکیل می شود ، ساخته و نصب می گردد. در صورت تمایل ، قفل ساز نقوشی را به سلیقه خود روی بدنه قفل ، حک و سطح آن را سوهان کاری می کند.

قفل سازی

ویژگی قفل های چالشتر

قفل های چالشتری در زمره قفل های لوله ای به شمار می روند. قفل های لوله ای رایج ترین قفل ها بوده اند. بدنه این قفل ها از لوله های فولادی می باشند ؛ حتی برخی از آن ها از لوله تفنگ و برخی از لوله های صنعتی ساخته شده اند. بدنه این قفل ها از سه قسمت تشکیل شده اند: قسمت وسط با شیارهای راه راهی تزیین شده و کمانه بر روی آن قرار می گیرد و دو طرف آن نیز به طور کامل صیقلی و شیب دار شده اند. در قسمت زیر بعضی از این قفل ها ، در راستای قمست شیاردار ، تاج زیبایی کار گذاشته شده است.
این قفل های دست ساز ، به دلیل ابعاد مختلف ، طول کلید ، گام پیچ های کلید ، تعداد دورهای مختلف پیچ در پیرامون زبانه  قطر دهانه کلید ، ضخامت زبانه و نوع چرخش به راست یا چپ ، مشابه ندارند و همان طور که در بالا ذکر شد هر قفل فقط با کلید خودش باز می گردد.
اگرچه قفل های چالشتر در ابتدا یک شکل به نظر می رسند اما با توجه به قسمت های مختلف ، نماد ها و نشانه هایی بر روی آن ها مشاهده می شود. به عنوان مثال قسمت دسته قفل حالت نعلی شکل دارد که هم سهولت در استفاده را ممکن می سازد و هم نشان دهنده توجه به ابزار های دم دستی قفل سازان است که به طور معمول با نعل اسب برخرود دارند و البته نمادی از کشاورزی و دامپروری در منطقه می باشد.
قسمت پایین دسته یا بدنه اصلی قفل ، حالت کتف های یک پهلوان را دارد. پایه ها که دسته بر روی آن سوار می شود ، برگرفته از سرستون های تخت جمشید می باشد. به صورت نمادی از سر دو شیر مخالف هم یا دو اسب بالدار به نظر می رسد.
در قسمت بدنه نیز، شیارهای روی بدنه مشابه ستون های تخت جمشید می باشد که با سوهان بر سطح قفل ایجاد شده است.
در قسمت زیرین قفل های زیره دار ، نماد هایی از زندگی و حیات مشاهده می شوند ؛ همانند دو پرنده که به هم پشت کرده اند، خوشه انگور و دو درخت سرو که به شکل بته جقه در مقابل هم قرار گرفته اند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• آشنایی با هنرهای سنتی 3 / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات آذر / سال 1390
• قفل و کلید در فرهنگ مردم ایران ؛ با تاکید بر منطقه چالشتر / اصغر عسگری خانقاه ، سیمین ریاحی دهکردی / مجله فرهنگ مردم ایران / سال 1389 / شماره 22 و 23
• قفل چالشتر ؛ شیوه ساخت ، زیبایی و آسیب شناسی / حسین ابراهیمی ناغانی ، سارا یزدان پناه / مجله کتاب ماه هنر / سال 1387 / شماره 119