:: لیست جدید ۱۰ فروردین :: اینجا ضربه بزنید

کمانچه

درباره کمانچه


«کمانچه» از جمله سازهای زهی-آرشه ای به شمار می رود. از سازهای ملی ایران است و به علت وسعت صدای زیاد (بیش از چهار اکتاو) و همچنین ظرافت صدا ، در خاورمیانه و خاور دور بسیار معمول است و سابقه بسیار زیادی دارد. روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، کمانچه را تکامل یافته ساز رباب می داند.

کمانچه ، ایران ، 1880 میلادی ، مربوط به دوران قاجار ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

کمانچه ، 1880 میلادی ، مربوط به دوران قاجار ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

خوش کمانچه می کشد کان تیر او     در دل عشاق دارد اضطراب «مولوی»

تاریخچه

بعضی بر این عقیده اند که همه سازهای زهی که با آرشه (کمان) نواخته می شوند از روی ساز هندی موسوم به «راوانا استرون / ravanastron » ساخته شده اند. پروفسور « آلبرلاوینیاک / Alber Lavinak » در کتاب «موسیقی و موسیقی دان ها» نیز قدیمی ترین سازی که با آرشه نواخته می شده را «راوانا استرون» ذکر کرده که در زمان « راوانا / Ravana » پادشاه سیلان که در حدود 5 هزار سال ق.م می زیسته ، ابداع شده است.
از دوره تیموری پارچه ای ابریشمی به یادگار مانده که بر روی آن مجلس بزمی به تصویر کشیده شده و بانویی در حال نواختن کمانچه می باشد. این ساز در دوران صفوی بسیار متداول بود ؛ چنانچه در یکی از نقاشی های عمارت هشت بهشت اصفهان به تصویر درآمده است و بانویی مشغول نواختن آن می باشد.
در دوران قاجار نیز یکی از سازهای اصلی به حساب می آمد. نگارگری های بسیاری که از آن دوره به جای مانده گواه این امر می باشد.

بانویی در حال نواختن کمانچه ، گوشه ای از نقاشی عمارت هشت بهشت ، مربوط به دوره صفوی (تصویر سمت راست ) / بانوی کمانچه نواز  ، اثر ابوالقاسم نقاش دوره قاجار (تصویر سمت چپ)

بانویی در حال نواختن کمانچه ، گوشه ای از نقاشی عمارت هشت بهشت ، مربوط به دوره صفوی (تصویر سمت راست ) / بانوی کمانچه نواز  ، اثر ابوالقاسم نقاش دوره قاجار (تصویر سمت چپ)

ساختمان ساز

  • کاسه طنینی

این ساز دارای کاسه ای گرد و کروی شکل است که داخل آن خالی و روی آن پوست کشیده می شود.
این کاسه به دو روش ساخته می شود. روش قدیمی آن به نام «یک تکه» معروف است و از تنه درخت به صورت یک پارچه تراشیده شده و سپس درون آن خالی می گردد. وزن این نوع کاسه ها کمی سنگین است و چرخش کمانچه را تا حدی مشکل می کند. در نتیجه صدای آن ‌ها زیاد مطلوب نیست. امروزه با استفاده از ترکه های خم خورده و چسباندن آن ها در کنار هم، کاسه کروی ساخته می شود. در گذشته کاسه را از پوست جوز هندی می ساختند. معمولا از چوب درخت توت ساخته می شود. گاهی از چوب درختان گردو، کاج و افرا نیز استفاده می کنند. این نوع کاسه ها خوش صداترند و به دلیل وزن سبکی که دارند، نوازندگی با آن ها راحت تر است.
قطر رایج کاسه در حدود 20 سانتی متر است اما نمونه های بومی در اندازه های مختلفی سخته می شوند که کوچک ترین آن کمانچه ترکمنی می باشد.

  • پوست

پوست مورد استفاده برای این ساز معمولا پوست دل گاو ، پوست ماهی ، پوست بز ، آهو و غیره می باشد.

  • دسته

لوله ای توپُر است به طول حدود 31 سانتی متر است که به صورت یک پارچه ساخته می شود. یک «قبه» بالای آن قرار گرفته است. به شکل نامحسوسی مخروطی وارونه است به طوری که ضخامت آن در قسمت بالا 4 سانتی متر و در قسمت پایین 3 سانتی متر است. قسمت بالای آن تو خالی و در جلو توخالی است که نقش جعبه گوشی را ایفا می کند. طول ساز تا سر قبه حدود 80 سانتیمتر است.
دسته کمانچه فاقد دستان (پرده) می باشد.

  • خرک

قطعه ای چوبیست که بر روی پوست قرار گرفته و سیم ها از روی آن عبور می کنند. فاصله آن تا دسته 2.5 سانتی متر است و معمولا از چوب عناب یا شمشاد ساخته می شود.

  • سیم

این ساز در گذشته دارای سه سیم بود ؛ احتمالا با ورود ویولن به ایران و به تقلید از آن ، سیم چهارمی توسط «موسی کاشی حکیمی» به آن اضافه شد. سیم های این ساز در ابتدا از ابریشم تهیه می شد ولی بعد ها به زه تبدیل شدند و امروزه از فلز ساخته می شوند. علت تغییر تارهای ابریشمی به سیم این بوده که رشته های ابریشمی به راحتی پاره می شدند و همچنین با آن ها نمی توانستند کوک را زیاد بالا برند.

  • شیطانک

استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاع با شیارهای کم عمقی استمی باشد که سیم ها از روی این شیار ها عبور کرده و به گوشی‌ ها می رسند.

  • گوشی

این ساز چهار عدد گوشی (به تعداد سیم های ساز) به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که دو به دو در دو طرف بالای دسته ساز قرار دارند که سیم به دور آن پیچیده شده و برای کوک کردن از آن استفاده می کنند.

  • سیم‌گیر

قطعه کوچکی از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنه کاسه نصب شده و یک سر سیم ها به آن بسته می‌شوند. در گذشته این ساز بدون سیم گیر بوده و سیم ها به طور مستقیم بر روی ساز وصل می شدند. پس از ورود ویولن به ایران ، پیچ های کوچک تنظیم کوک (همچون ویولن) به سیم گیر اضافه شد تا امکان کوک دقیق تر برای نوازنده فراهم شود.

پیچ های کوچک تنظیم کوک در کمانچه

پیچ های کوچک تنظیم کوک در کمانچه

  • پایه

پایه ای فلزیست که در قسمت سیم گیر به کاسه وصل شده است. برای نواختن روی پای نوازنده ، روی صندلی و یا روی زمین قرار می گیرد.

  • آرشه

نام آرشه در گذشته «کمان» بود. با ورود ویولن به ایران (در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه) نام آن به «آرشه» که کلمه ای فرانسوی است تبدیل شد.
آرشه تشکیل شده از چوبی به بلندی 60 سانتی متر که از یک طرف انحنا دارد و یک کلاف از موی دُم اسب به دو انتهای آن وصل شده‌ است. این کلاف مو با استفاده از حلقه‌ ای که نزدیک به دسته کمانه قرار دارد توسط نوازنده هنگام نواختن کنترل می شود. نوازنده  با توجه به حال ‌و هوای قطعه می تواند فشار کمانه روی سیم‌ها را کنترل کند.

آرشه کمانچه

آرشه کمانچه

انواع کمانچه
این ساز تقریبا در همه فرهنگ های بومی ایران در اشکال گوناگون یافت می شود که در این میان می توان به انواع کمانچه های ترکمنی ، مازندرانی ، آذربایجانی ، لری و بختیاری اشاره کرد.
کمانچه ساز سنتی و اصیل لرستان است. کمانچه لری بر خلاف کمانچه های آذری و بلوچی ، کاسه ای مخروطی شکل دارد و پشت آن باز است و با کمانی از موی اسب نواخته می شود. این کمانچه ها صدایی پر قدرت دارند و به دلیل داشتن کاسه ای سبک ، قطعاتی که نیاز به چرخیدن سریع کمانچه دارد، بر روی این سازها آسان تر اجرا می شوند. کمانچه های لری تا اوایل قرن حاضر، سه سیم بودند ولی کم کم به چهارسیم تبدیل شدند.
در نوازندگی لری عمده کار بر روی سیم اول است و از دو سیم دیگر در بیشتر مواقع برای گرفتن آکورد استفاده می شود.
کمانچه ترکمنی کوچک ترین نوع کمانچه است. در ترکمن صحرا بر خلاف دیگر مناطق برای پوست روی کاسه ساز از پوست نوعی سگ ماهی استفاده می کنند.

کمانچه لری یا کمانچه پشت باز

 کمانچه لری یا کمانچه پشت باز 

شیوه نواختن

این ساز در هنگام اجرا حول محور خود می چرخد. نوازنده ساز را به طور قائم در دست چپ و آرشه را با دست راست خود می گیرد.
در گذشته ساز را در کنار خود به دست می گرفتند ؛ امروزه کمانچه روبروی بدن نوازنده قرار می گیرد و مانند گذشته در کنار او نیست. برخی نوازندگان ، پایه ساز را روی زانو و برخی دیگر آن را بر زمین می گذارند. برخی ترجیح می دهند پایه ساز روی زمین و یا گوشه صندلی شان قرار گیرد.

علی اصغر بهاری ، نوازنده کمانچه ، همانطور که در تصویر مشاهده می کنید کمانچه پهلوی ایشان قرار  گرفته است.

علی اصغر بهاری ، نوازنده کمانچه ، همانطور که در تصویر مشاهده می کنید کمانچه ، پهلوی ایشان قرار گرفته است.

نوازندگان بنام

از قدیمی ترین نوازندگان کمانچه ، شخصی به نام «خوشنواز خان» است که از نوازندگان اوایل دوران ناصری بود. او در علم موسیقی و نواختن این ساز سرآمد زمان خود بود. کمانچه وی به دلیل داشتن نقش خورشید طلا و مرصعی که بر شکم خود داشت به کمانچه خورشید معروف بود که بعد از فوت وی توسط ناصرالدین شاه از بازماندگانش خریداری شد و به یاد او در موزه قرار گرفت. «اسماعیل خان» از شاگردان ایشان بود؛ از او چنین یاد شده که وی در نواختن کمانچه غوغا می کرد.
حسین خان اسماعیل زده ، علی اصغر بهاری ، کامران داروغه ، مجتبی میرزاده، کیهان کلهر و اردشیر کامکار از دیگر نوازندگان بنام این ساز می باشند.

کیهان کلهر ، نوازنده کمانچه

کیهان کلهر ، نوازنده کمانچه

سازندگان بنام

از سازندگان بنام این ساز خوش نوا می توان از ابراهیم قنبری مهر ، محمد حسن کاکاوند ، قدرت الله کردی نام برد.

ثبت کمانچه در سازمان یونسکو

کمانچه در آذر ماه 1396 به همت سازمان میراث فرهنگی ، به نام ایران در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید.


تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com


منابع

  • ساز شناسی / پرويز منصوری / انتشارات زوار / چاپ نهم / سال 1393 
  • سازهای زهی / بیاض امیرعطایی / مجله رشد آموزش هنر / سال 1384 / شماره 5
  • سیری در موسیقی لرستان / ایرج کاظمی / مجله کیهان فرهنگی / سال 1371 / شماره 87
  • رجال عصر ناصری / دوستعلی معیر الممالک / مجله یغما / سال 1336 / شماره 110
نظر کاربران

avatar
۶ لایک
من عاشقشم وقتی به صدا درمیاد از خود بی خود میشم
avatar
۵ لایک
مطالب عالی بود حاجی خیلی حال کردم
avatarنظر خود را ارسال کنید

لوگو ایران آنتیک کوتاه درباره ما
ایران آنتیک ، حامی فرهنگ و هنر
فروشگاه اینترنتی ایران آنتیک و مرجع خرید سکه ، اسکناس ، مدال ، صنایع دستی ، کتاب و غیره ... می باشد. تلاش ما در ایران آنتیک عرضه مستقیم و بدون واسطه کالای کلکسیونی دارای اصالت ایرانی و خارجی از مجموعه داران کشور و معرفی و فروش آنها در این وبسایت است. و همچنین تهیه تخصصی گلچینی از بهترین لوازم آنتیک و اشیاء قدیمی (برندهای قدیمی کارخانه ای) بر مبنای تعریف درست آنتیک و همچنین صنایع دستی نفیس هنرمندان ایرانی است. گلچینی که باعث برانگیختگی حس نوستالژی در بین علاقمندان خواهد شد. یکی از بخش های مهمی که در ایران آنتیک بطور جدی و مرجع گونه به آن پرداخته می شود، بخش کلکسیونی یا مجموعه داری می باشد. بخش هایی نظیر سکه ایرانی ، مدال یادبود ، اسکناس ایرانی ، تمبر قدیمی و غیره که بسیار جامع و متنوع اند. در ایران آنتیک جهت شناساندن فرهنگ و هنر به علاقمندان صنایع دستی ، تلاش شده با جذب افراد کارشناس اقدام به تولید مقالات اختصاصی و ارزنده نماییم تا دست ساخته های اصیل ایرانی مانند قلم زنی ، فیروزه کوبی ، میناکاری ، خاتم کاری ، رودوزی ها و بسیاری دیگر را به علاقمندان بشناسانیم. ایران آنتیک بهترین مکان برای شناخت و خرید آنلاین صنایع دستی نقره ، اشیاء قیمتی و کلکسیونی ، سکه قدیمی ، اسکناس قدیمی ، کتاب تاریخی و تخصصی ، زیورآلات و... می باشد.