چاپ کلاقه ای (باتیک)

تاریخچه

شروع کار نقاشی و چاپ باتیک به حدود 2000 سال پیش بر می گردد. در آغاز یک روش مقاوم ابتدایی بوجود آمد و سپس بتریب به روش نقاشی و چاپ باتیک ایجاد شد. اولین قوم هایی که مبادرت به چاپ روی لباس های خود کردند، چینی ها، ژاپنی ها، هندوها و ایرانیان بودند. این اقوام هزاران سال پیش با استفاده از شابلون های چوبی، لباس ها و بافته های مورد نظر خود را در منزل و محیط کار با نقش های دلپذیر تزئین می کردند. به طور کلی به علت علاقه ای که بشر به زیبایی ها دارد، همه ملل و اقوام از جمله ایرانیان با کمی تقدم و تاخر این صنعت را آموختند، تکمیل کردند و با سلیقه خود مورد بهره برداری قرار دادند. باتیک از سالهای بسیار دور و حتی قبل از کشف سایر شیوه های رنگرزی رواج داشته و کسانی بوده اند که با کمک وسایل ساده ای مانند مهرها و قالبهای چوبی ، البسه و سایر پارچه های مورد مصرف عامه را با رنگ های متنوع گیاهی رنگ آمیزی می کرده اند.

در ایران باستان از پارچه هایی با طرح های چاپی استفاده می شد که هنر و شیوه کاربرد آن از کشورهای همسایه وارد ایران شده بود. ایرانیان این هنر را همچون دیگر هنرها به حد کمال رساندند و با ذوق و هنر و طرح ایرانی عجین کردند، به نوعی که بعضی از مورخان آن را هنر اصیل ایرانی به حساب می آورند.

از دوره ساسانیان چاپ قلمکار امری رایج و معمول بود و یکی از شیوه های اصلی تزئین پارچه های پشمی و کتانی و ابریشمی به شمار می آمد. کهن ترین قالبهای شناخته شده قلمکارسازی، سه قالب تراشیده از سنگ اند همان اندازه و شکل قالبهای چوبی امروزی را دارند. این قالب ها همراه آثار سفالی سده دهم و یازدهم هجری قمری در حفاریهای نیشابور پیدا شده است.

دوره صفوی

در زمان صفوی، ایران روابط گسترده ای با هند داشت و چاپگران هندی در راسته ای به نام چیت سازان در اصفهان به کار چاپ پارچه قلمکار می پرداختند. در این دوره چاپ باتیک روی کرباس انجام می گرفت و در آن زمان چاپ باتیک را «قدک» می نامیدند و زنان برای لباس، پرده و سفره از آن استفاده می کردند.

در دوره صفویه چاپ باتیک هم مثل هنرهای دیگر پیشرفت شایانی کرد. چاپ باتیک را روی ابریشم طبیعی دست بافت «اسکو» پیاده می کردند بافت ابریشم طبیعی در «اسکو»، «کهنمو»، «باول» از خیلی قدیم وجود داشت و حالا هم ادامه دارد. باتیک به معنای «چاپ مقاوم» و واژه ای به زبان اندونزیایی است. منشاء اصلی این چاپ جزایر «جاوه» است.

نقاشان برای افزایش تولید، به یاری منبت کاران، مهرهای چوبی یا قالب را ابداع کردند. قالب را به رنگ می آغشتند و نقشی را که پرداختن آن با دست وقت بسیار می گرفت، به یک ضربه بر پایه می انداختند. این شیوه در زمان صفویه به اوج خود رسید، نقش های «چهار رنگ» می ساختند و مانند «گراور سازی»، برای ثبت هر رنگی قالبی به کار می بردند. شاهان صفوی و بیشتر بزرگان و توانگران جامه هایی زیبا و فاخر از پارچه های قلمکار می پوشیدند که گاهی طلا و نقره هم در بافت آنها به کار می رفت. زین ، یراق و آذین های اسب ها نیز از همان قلمکارهای شاهوار پرداخته می شد و اینگونه اسب های آراسته، از بخشش ها و هدایای عالی شاهانه شمرده می شد، همچنانکه خلعت شاهانه، بیشتر، جامه های فاخر قلمکار بود. شاه این جامه ها و اسب ها را به مناسبت هایی به بزرگان و سرداران خویش می بخشید و یا به میهمانان بلندمرتبه و سفیران کشورهای دیگر، هدیه می کرد و همچنین به رسم دوستی و بزرگداشت، برای شاهان ، امیران و بزرگان کشورهای دوست می فرستاد.

در زمان قاجاریه، همراه با انحطاط استیل ایرانی، قلمکارهای دستی از رواج افتاد و به تدریج «قالبزنی» یگانه شیوه قلمکار سازی شد.

برای باسمه کردن، نخست صور مختلف گلبرگ ، پرندگان و چرندگان را در حالات و حرکات زیاد و دل نشین با نهایت مهارت و ظرافت در روی چوب های محکم و با دوام حکاکی می کردند. به طوری که نقش ها به شکل برجسته ای نمودار می شد. سپس این چوب های حکاکی شده را که در ابعاد مختلف روی نمدهای آغشته به رنگ های مورد نظرشان فرو می بردند. با این ترتیب قسمت های برجسته چوب رنگ می گرفت و قسمت های فرورفته بیرنگ می ماند. آنگاه این قطعه های حکاکی شده را که باسمه می نامیدند با ملایت روی پارچه و یا کاغذ می فشردند و یا زیر فشار قید و منگنه های چوبی قرار می دادند و با این عمل رنگ ها روی پارچه و یا کاغذ منعکس می شد و در نتیجه نقوش چوب های حکاکی شده روی کاغذ و پارچه منعکس می گردید.

تاریخ شروع قلمکار سازی از حدود قرن چهارم پیش از میلاد می باشد و احتمال می دهد که این هنر از دوره سلجوقی و یا دوره ایلخانان به ایران راه یافته و توسط صنعتگران ایرانی به تکامل رسیده است. اوج هنر قلمکارسازی در دوره صفوی می باشد. در آن دوره شهر اصفهان مهم ترین مرکز پارچه های قلمکار بود و هنوز هم چنین است.

تعریف

باتیک، واژه ای است اندونزیایی که در فارسی چاپ کلاقه ای نامیده می شود. باتیک هنری است که به وسیله آن پارچه های سفید یا ساده (خصوصا ابریشم) را رنگ آمیزی یا نقش دار می نمایند. روسری های قدیمی از ابریشم طبیعی و مرغوب تهیه می شد اما پس از جنگ جهانی دوم عرضه ابریشم مصنوعی و ارزان مصرف ابریشم طبیعی را کاهش و صنعت ابریشم بافی را دچار انحطاط نمود.

کلاقه ای هنری است که طی آن بدون وسایل چاپگری برای زدن طرح و نقش، پارچه را به صورت انبوه و با روش های خاصی رنگ آمیزی و نقش اندازی می کنند. هنر چاپ کلاقه ای (باتیک) از جمله رشته های صنایع دستی است که نیاز به تجهیزات و سرمایه گذاری زیادی ندارد و با کمترین هزینه و با تهیه مواد اولیه ، ابزار و وسایل ساده می توان انواع آثار و اقلام تزئینی و کاربردی تولید کرد. در این هنر، قسمت هایی از پارچه را با ماده ای مقاوم که مانع از نفوذ رنگ به پارچه می شود، می پوشانند تا با روشی خاص نقوش دلخواه را بر روی پارچه ایجاد کنند.

در گذشته، تمامی رنگ های مورد مصرف در چاپ قلمکار را رنگ های گیاهی تشکیل می داد. در قلمکار سازی معمولاً از پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد به عنوان رنگ های اصلی و از قهوه ای و دیگر رنگ هایی که در اثر ترکیب رنگ های یاد شده به دست می آید به عنوان رنگ های فرعی یاد می شود و در تهیه هر یک از رنگ ها علاوه بر مواد رنگزا، استفاده از مواد دیگری نظیر روغن کوچک، کتیرا، روغن گلیسیرین، جوهر گوگرد، شیره انگور و روغن گنجد نیز ضرورت پیدا می کند. نخستین رنگ قلمکار رنگ مشکی است.

مهم ترین مراکز چاپ باتیک در ایران استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، تهران، قم، گلستان، همدان و یزد هستند. تولیدکنندگان این پارچه ها به کمک رنگ های گیاهی البسه و سایر وسایل تولیدی را زینت می بخشیدند. در حال حاضر در ایران این هنر با جایگزینی صمغ، موم، پارافین و پیه به جای ماده مقاوم متداول شده است.

انواع چاپ کلاقه ای

چاپ مهری ، چاپ بدون مهر (تار عنکبوتی یا ترک و موم ، گره خورد یا پیچان ، کوک زدن و نقاشی) و روش های تلفیقی است.

موارد مصرف

از جمله محصولات تولیدی با این پارچه ها می توان انواع پوشاک مانند لباس ، روسری ، شال و همچنین کیف ، چراغ رومیزی ، تابلوهای دیواری و غیره را نام برد.

ابزار

ظروف پلاستیکی متناسب با اندازه پارچه، ظرف مسی کوچک برای جوشاندن زاج، اتو و میز اتو، میز کار، منبع حرارتی، ریسمان، گیره لباس، سوزن، قیچی، قاب چوبی (چارچوب) برای کشیدن پارچه، چکش، میخ و انواع مهرهای چوبی و قالب، قلم مو، ظروف رنگرزی، ظرف مسی برای گرم کردن ماده مقاوم و ظروف مخصوص شستشوی پارچه با بنزین. برای تهیه مهر یا قالب نیز از چوب های گلابی و یا زالزالک استفاده می شود.

روش کار باتیک

• چاپ مستقیم
• چاپ برداشت
• چاپ با شابلون
• نقاشی باتیک روی پارچه ابریشمی
• قلم مویی
• پیچشی
• تار عنکبوتی

همچنین در چاپ باتیک از تکنیک های مختلفی استفاده می شود که نتیجه کار در بعضی از آن ها بسیار متفاوت و جذاب است و این تکنیک ها شامل:

• نقاشی روی پارچه ابریشمی
• شیوه تارعنکبوت (باتیک شکسته)
• شیوه باندانا
• شیوه پاشیدنی
• شیوه قلم مویی

چرا کلاقه ای

در بدو ورود به ایران چاپ باتیک به رنگ سفید بر زمینه مشکی انجام می شد که طرح های آن به پرکلاغ شبیه بود و از این رو به نام کلاغه ای یا کلاقه ای شهرت یافت.

مراحل چاپ کلاقه ای یا باتیک

• صمغ گیری ابریشم
• ساخت قالب
• تهیه واکس باتیک
• رنگرزی
• باتیک گیری
• شستن پارچه

مراحل تولید:

الف) آماده سازی مواد اولیه

1) آماده کردن پارچه ابریشمی: پارچه را به مدت لازم در آب ولرم می خیسانند تا آهار آن در آب حل شده و جدا شود. سپس پارچه را درون محلول ضعیف زاج سفید می گذارند تا عمل دندانه انجام و پارچه قدرت رنگ پذیری بیشتری بیابد. آنگاه پارچه را خشک و اتو می کنند. برای جلوگیری از جمع شدن پارچه به هنگام چاپ، پارچه ابریشمی را به پارچه توری هم اندازه آن پیش از چاپ کوک می زنند.

2) آماده کردن مهر (قالب): ابتدا طرح کاغذی را تفکیک رنگی کرده و هر کدام را روی تخته سه لایی می چسبانند، اطراف خطوط آن را بریده تا نقش مشبک آماده شود. سپس آن را روی تخته سه لایی دیگری که به شکل کلی نقش است می چسبانند و دسته ای به آن متصل می کنند. (می توان با استفاده از قطعات چوبی، تسمه های فلزی و موادی مشابه نیز انواع مهرها را ساخته و مورد استفاده قرارداد).

ب) مراحل چاپ (روش مهری)

ماده مقاوم را مذاب کرده و تا پایان کار روی منبع حرارتی گرم نگاه می دارند. پارچه دندانه شده را بر روی پارچه ای ضخیم که روی میز کار کشیده شده است پهن کرده و اتو می کنند. حدود نقش ها را روی پارچه با مداد مشخص می کنند. سپس مهر را درون مواد مذاب زده و مهر زنی را آغاز می کنند. ابتدا نقوشی که باید در پارچه به رنگ روشن حفظ شود با ماده مقاوم و مهر نقش اندازی می شود. پارچه مهر زده را درون محلول زاج سفید قرار می دهند (مرحله تثبیت) پس از خشک شدن، پارچه را دورن رنگ تیره دلخواه می گذارند. دوباره پارچه را درون محلول زاج سفید قرارداده و خشک می کنند. رو و زیر سطح پارچه کاغذ می گذارند و آن را با اتو حرارت می دهند تا ماده مقاوم ذوب شود. برای از بین بردن مواد چربی باقی مانده، پارچه را در بنزین قرار می دهند و در پایان پارچه را با آب و صابون می شویند و آن را در مجاورت هوای آزاد و سایه خشک می کنند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

ايران آنتيک / www.iranantiq.com