سه تار

سه تار از سازهای زهی-زخمه ای موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت سبابه و گاهی توام با انگشت وسطی نواخته می شود. ساختمان این ساز شبیه به تار است و آن را خواهر تار می نامند.

آنچه دیدم از نوای زندگی نامبتذل          ناله سیم سه تارم بود و دیوان غزل _{«شهریار»}

در قدیم دارای 3 سیم بوده ولی اکنون شامل 4 عدد سیم است که از جنس فولاد و برنج ساخته شده و به موازات دسته ، از کاسه تا پنجه کشیده شده اند.
چهارمین سیمی که بر این ساز اضافه شده ، در ترتیب قرارگیری سیم ها از پایین به بالا سیم سوم است. این سیم به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه این سیم را به سه تار اضافه کرده است.

دارای کاسه ای گلابی شکل است و سطح رویی آن نیز چوبی می باشد. برای ساخت این ساز معمولا از چوب درخت گردو و توت استفاده می کنند و از برنج و فولاد برای سیم ها و از استخوان برای تزئینات دسته ، شیطانک و گاهی اوقات سیم گیر استفاده می شود. این ساز در حال حاضر دارای 28 دستان (پرده) می باشد. فاقد جعبه گوشی است و چهار عدد گوشی که دو عدد در سطح جلویی انتهای دسته (سر ساز) و دو عدد دیگر در سطح جانبی چپ در سطح بالایی آن کار گذاشته شده اند.

شهر کنگاور در استان کرمانشاه به ساخت این ساز زیبا و سنتی شهرت دارد.

سه تار در قدیم بیشتر مورد علاقه افراد طبقه بالای اجتماع همچون شاهزادگان و اعیان و اشراف بود تا روزی که توسط میرزا عبدالله (استاد تار و سه تار) به کلاس درس کشانده شد و بدین ترتیب سه تار نیز مانند سازهای دیگر در میان مردم متداول گشت.

این ساز از ظرافت فوق العاده ای برخوردار است. وجه مشخصه صدا در سه تار همانند دیگر سازهای ملی ، درخشندگی و بلورین بودن آن می باشد. از ویژگی های صدای این ساز این است که همواره صدای هماهنگی در زمینه اصلی تولید می کند و اگر ذره ای در فرکانس این صدا جابجایی ایجاد شود ، خوش آهنگی خود را از دست خواهد داد. نسبت به دیگر سازها حجم صوتی کمی دارد اما در عین حال لطیف ، نافذ ، ظریف و دلنشین است. این حجم صوتی کم ، باعث شده تا این ساز کمتر چهره عمومی پیدا کند و از طرفی موقعیت خاص خود را در خلوت نوازنده و شنونده تحکیم بخشد.
سه تار با خصوصیات و ویژگی های خاص خود همواره در طول تاریخ مورد توجه هنردوستان ، شعرا ، صوفیان و ... قرار گرفته است.

سه تار نوازی شیوه ای مخصوص به خود دارد و از این لحاظ هیچ ارتباطی با تار ، دوتار و یا تنبور ندارد و کسی که بخواهد نوازنده سه تار باشد باید سال ها نزد استاد به فراگیری این ساز بپردازد و چنین نیست که هر کس تار بنوازد صرفا می تواند سه تار نیز بنوازد.

شیوه نواختن

نوازندگان برای اجرا باید کاسه ساز را به صورت مورب بر روی ران راست خود قرار داده و با دست چپ ، دسته ساز را گرفته و بر روی دستان (پرده ها) حرکت می کنند و با دست راست بر سیم ها زخمه زده می زنند. در حین نوازندگی می توان با زخمه زدن نزدیک به خرک ، صدا را کمی زبر و خشن کرد ؛ و همچنین با زخمه زدن نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و در اصطلاح پخته تر تولید می شود.

زخمه زدن بر سه تار

نوازندگان بنام

نوازندگان بسیاری از گذشته تا به امروز در زمینه نوازندگی سه تار فعالیت داشته و دارند که در اینجا به چند تن از آن ها اشاره می کنیم ؛
از نوازندگان پیشین سه تار می توان از میرزا عبدالله ، درویش خان ، ابوالحسن صبا ، نور علی برومند ، نصرت اله ابراهیمی ، ارسلان درگاهی جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان و از نوازندگان بنام امروزی می توان از حسین علیزاده ، داریوش طلایی ، داریوش پیرنیاکان، مجید درخشانی ، کیوان ساکت ، حمید متبسم ، مسعود شعاری ، بهداد بابایی ، کیهان کلهر، آریا عظیمی نژاد نام برد.

استاد جلال ذوالفنون (تصویر سمت راست ) و کیهان کلهر (تصویر سمت چپ) ، نوازندگان سه تار

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ساز شناسی / پرويز منصوری / انتشارات زوار / چاپ نهم / سال 1393 
• سه تار و بلاهای از سر گذشته اش / سید وحید بصام / مجله کیهان فرهنگی / سال 1371 / شماره 82