بیلیش دوزی یا قزاق دوزی

تعریف واژه قزاق

این واژه از اواخر قرن 15 باب شد. عده ای بر این عقیده اند که ریشه این کلمه از واژه ترکی «گز» به معنای سرگردان و همیشه در گردش بودن گرفته شده ؛ چرا که این قوم همواره سرگردان بوده و در جایی مستقر نمی شدند. عده دیگر بر این گمانند که واژه قزاق از ترکیب نام دو قبیله مهم این قوم به نام های « کاسپی » و « ساکی » است که به مرور به نام های کاساکی ، کازاکی ، کازاخی خوانده شده و در نهایت به واژه قزاق تبدیل شده است. برخی دیگر معتقدند که ریشه آن ، از کلمه مغولی « خازاک » که وسیله حمل و نقل آن قوم بوده ، می باشد.

بعضی دیگر بر این باورند که قزاق از ترکیب دو کلمه « قاز» به معنای غاز و « آق » به معنای سفید تشکیل شده که اشاره به افسانه ای قدیمی دارد که بر اساس آن غاز سفید استپ هایی که بعد ها محل اقامت قزاق ها شد ، تبدیل به یک شاهزاده شد و نخستین قزاق بوجود آمد. اما در فرهنگ دهخدا به معنای بی خانمان ، حادثه جو و یاغی تعریف شده است.

قزاق ها قومی هستند که تا سال ها بعد از انقلاب 1917 روسیه به زندگی کوچ نشینی خود ادامه دادند. اما با گذشت زمان و تغییر شرایط بعد از انقلاب در روسیه تعدادی از آن ها به کشور های همسایه از جمله ایران مهاجرت کردند. اکثر قزاقان ایران در گنبد کاووس ، گرگان و بندر ترکمن زندگی می کنند. قزاق های بندر ترکمن در سال های 1310 تا 1315 وارد ایران شدند. آن ها ابتدا در روستای سلاخ ( بصیر آباد ) و سپس در روستای قره سو ساکن شدند و با گذشت زمان کم کم به شهر بندر ترکمن راه پیدا کردند و در دو محله « قزاق محله شمالی » و « قزاق محله جنوبی » سکونت پیدا کردند.

بیلیش دوزی

این قوم سوزن دوزی مخصوصی دارند که در ایران به « بیلیش دوزی » یا « قزاق دوزی » معروف است و از رودوزی های سنتی ایران محسوب می شود.

بانوان از این سوزن دوزی برای تزئین لباس در قسمت سر آستین ، مچ شلوار ، دور یقه  و جلوی سینه استفاده می کنند. برای روسری های بزرگ این رودوزی در قسمت گوشه و مرکز انجام می شود. این سوزن دوزی زیبا معمولا با یک رنگ نخ ابریشم تابیده به رنگ قرمز شرابی یا نقوشی از از نخ ابریشم زرد و سبز و آبی بر روی پارچه ای سفید و ضخیم دوخته می شود. امروزه این نقوش با ماشین گلدوزی دوخته می شوند.

کلاه « بوروک » نوعی عرقچین است که دختران پیش از ازدواج از آن به عنوان عرقچین استفاده می کردند. از مخمل قرمز و به صورت استوانه کوتاه دوخته می شد و برای تزئین روی آن را سوزن دوزی می کردند. استفاده از این کلاه تا دو دهه پیش در میان دختران قزاق رایج بود اما امروزه این کلاه جای خود را به روسری های رنگی داده است. در میان پسران جوان نیز این کلاه رایج بوده و هنگام خواندن نماز آن را بر سر می گذارند. برای تزئین این کلاه قسمت بالای آن را با نقوش گل و گیاه سوزن دوزی می کردند. تفاوت بوروک دختران و پسران در استفاده از زیورآلات بود که برای تزئین بوروک دختران به کار برده می شد.

کلاه بوروک

دوخت های کاربردی

ساتن دوزی ، ساتن دوزی کوتاه و بلند ، المه دوزی^[1] 

طرح بیلیش دوزی و نمونه ای از دوخت آن بر روسوری

پانویس

1. المه دوزی : در المه دوزی ، دوخت زیر و روی پارچه یکسان است. طرح ها چهار ضلعی بوده و نقوش گل و برگ مابین کار به چشم می خورد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنر های صنایع دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• عروس قزاق : نگاهی به پوشاک عروس و نماد های گذار در میان قزاقان ایران / فریده مجیده خامنه / پژوهشنامه انسان شناسی / سال 1385 / شماره 9