ویولن

«ویولن» از جمله ساز های زهی و آرشه ای می باشد. بر روی شانه چپ قرار گرفته و آرشه در دست راست نوازنده قرار می گیرد. دارای چهار سیم است و کوک های آن از زیر به بم به ترتیب: می (سیم اول)، لا (سیم دوم)، ر (سیم سوم)، سل (سیم چهارم) می باشد. در گذشته این سیم ها از روده گوسفند ساخته می شدند و امروزه در سیم های بم تر ، بر روی روده سیم فلزی نازکی می پیچند و در سیم های زیرتر تنها از مفتول فلزی استفاده می شود.

قسمت های تشکیل دهنده ویولن :

جعبه طنینی (جعبه رزونانس) : این جعبه از 3 بخش صفحه روئی ، صفحه زیرین و زوارهای دور تشکیل شده ‌است که صفحه رویی آن از دو قطعه چوب صنوبر جفت شده ساخته می شود و این جفت باید از یک درخت تهیه شده باشد. صفحه زیرین آن معمولا از افرا تراشیده می شود که البته امروزه بیشتر از چوب آبنوس برای این کار استفاده می شود. چوب های آزاد ، گردو ، راش و کاج جنگلی نیز برای ساخت صفحه زیرین بسیار مناسب بسیار مناسب می باشند.

دسته و سرِ ساز (پیچک) : معمولا از چوب افرا ساخته شده و با سریشم به قسمت بالایی بدنه ویولن متصل می شود.

دسته و سر ساز

خرک : در زبان انگلیسی به آن Bridge ، در زبان فرانسه با آن Chevalet می گویند. پلی بین سیم‌ها و جعبه طنینی می باشد که وظیفه آن تقسیم راه و نگه داشتن سیم‌ها با ارتفاع خاص برای حرکت روی جعبه طنینی و انتقال ارتعاشات سیم‌ها به جعبه طنینی می باشد. در داخل جعبه طنینی نیز ، استوانه چوبی کوچکی قرار دارد که در انتقال ارتعاشات به صفحه زیرین سازموثر می باشد و همچنین مانعی برای عدم شکسته شدن صفحه روئی ساز در مقابل فشار سیم‌ها و خرک می باشد.

سیم گیر : از چوب آبنوس ساخته شده و در فاصله بسیار کمی از خرک تا آخر تنه ویولن کشیده شده و با زهی از جنس روده یا پلاستیک یا سیم به دکمه‌ای که در قسمت پایین جدار تعبیه شده وصل می‌ گردد.

گریف : بخشی است که نوازنده برای نواختن نت ها بر روی آن ها انگشت گذاری می کند. در زبان انگلیسی به آن Finger board و در زبان فرانسه به آن Touche می گویند. از چوب آبنوس ساخته شده و در طول دسته ویولن تا میانه جعبه ساز ادامه دارد. 

سیم‌ ها : از جعبه کوچک سر ساز آغاز شده ، از روی خرک عبور کرده و در سیم ‌گیر مهار می‌شوند. در گذشته سیم‌ها از روده گوسفند ساخته می‌شدند اما امروزه در سیم‌های بم‌ تر، روی روده سیم فلزی نازکی می‌پیچند و در سیم‌های زیرتر تنها از مفتول فلزی استفاده می‌شود.

آرشه یا کمان : از ترکه ای چوبی با رشته های موی دم اسب که در طول آن کشیده شده و به دو سر آن ثابت شده تشکیل می شود.

تاریخچه

بسیاری بر این عقیده اند که ویولن نمونه تکمیل شده ساز رباب است و با تغییراتی که در آن به وجود آمد با نام ربک در اروپا شهرت گرفت. برخی ایرانیان نیز بر این باورند که ویولن از ساز ایرانی کمانچه مشتق شده است.

نخستین سازندگان معروف ویولن از ایتالیا هستند. «گاسپارو برتولونی» ایتالیایی از اولین سازندگان ویولن می باشد که بعضی ، وی را مخترع این ساز می دانند. «آندره آماتی» از اهالی کرمونا شاگردان مشهور او بود. شکل امروزی ساز های زهی به ویژه ویولن مدیون وی است. طرح او هنوز هم تنها مدل ویولن مدرن است و به همین دلیل آندره آماتی را خالق ویولن به شکل امروزی می دانند.

«آنتونیو استرادیواری» ایتالیایی ، بهترین ویولن ساز در سطح جهان شاگرد آماتی بود. اسرار استرادیواری  و دیگر ویولن سازان قرن هجده ایتالیا ، سازندگان ویولن را حیران کرده است. چوب آن ویولن ها و ماده جلای آن ها ، تجزیه و بررسی شده ؛ حتی طراحی آن ها الگوبرداری شده است ، اما به نتیجه مطلوب نرسیدند و تا به امروز هیچ شخصی نتوانسته ویولنی بسازد که از نظرصوت و همچنین زیبایی بتواند با ویولن های ساخت استرادیواری برابری نماید.

تندیس آنتونیو استرادیواری در موزه ویولن کرمونا در ایتالیا

بنابراین ویولن های قدیمی هنوز برتری خود را حفظ کرده اند و نوازندگانی که طالب صدای برتر آن ها هستند ، میلیون ها دلار بابت آن ها می پردازند.

ویولن های باقیمانده از استرادیواری حدودا به 500 عدد می رسد که به علت کیفیت برتر و اصل بودن از دسترس عموم به دورند.

این ساز از گذشته تا به امروز شخصیت و برتری خود را در دنیای موسیقی به خصوص در اجرای سلو حفظ کرده و همچنین با استقرار در ارکسترهای سمفونیک بر اهمیت  خود افزوده است ؛ همچنین به عنوان نمادی از یک طراحی فوق العاده زیبا و کنده کاری هنری نیز ارزشی را در میان عتیقه جات و اشیا گرانبها و دیدنی به دست آورده است.

امروزه سازهایی در اندازه های مختلف حتی برای کودکان خردسال نیز ساخته می شود. کوچکترین ساز قابل ارائه یک شانزدهم است که برای نواختن کودکان دو ساله طراحی شده است.

ویولن در ایران

ویولن در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه به ایران وارد و ویولن نوازی فرانسوی به نام « دووال » نیز به استخدام درآمد و ارکستری از سازهای زهی را در ایران تشکیل داد. تشکیل ارکستر زهی به همراه ورود ویولن به ایران بُعد دیگری در عرصه موسیقی به وجود آورد.

از نخستین نوازندگان ویولن در ایران ، آقایان « تقی دانشور» و « حسین هنگ آفرین » بودند که در شعبه موزیک دارالفنون با این ساز آشنا شدند.

ویولن در بدو ورود به ایران ، جای کمانچه را گرفت و بسیاری از نوازندگان کمانچه مانند حسین خان اسماعیل زاده، علی اصغر بهاری، حسین یاحقی و... به آموختن آن پرداختند. به جز استاد ابوالحسن صبا و سایر شاگردان مدرسه عالى موسیقى که ویولن را با تکنیک حقیقى آن مى‌نواختند، بقیه ویولنیست‌هاى ایرانى که نوازندگان کمانچه بودند تکنیک خود را به ویولن انتقال دادند. شیوه استاد صبا با شاگردانش  انتقال یافت و آن ها با تغییراتى ، تا حدودى ویولن را از تکنیک کمانچه‌ نوازی جدا ساختند.

در دهه های 1330 و 13340 شمسی ، ویولن از مهم ترین ساز ها به شمار می رفته و بسیاری از افرادی که می خواستند  موسیقی بیاموزند به این ساز روی می آوردند.

از جمله نوازندگان صاحب سبک این ساز درموسیقی ایرانی ، می توان به مرتضی خان محجوبی ، رکن الدین مختاری ، ابوالحسن صبا ، علی تجویدی ، اسدالله ملک ، حبیب‌الله بدیعی ، پرویز یاحقی ، ابراهیم لطفی ، مجتبی منصوری ، رحمت‌الله بدیعی ، امیرحسین وفائی و همایون خرم اشاره کرد.

استاد همایون خرم نوازنده ویولن

ویولن آلتو (ویولا)

این ساز از نظرظاهری شبیه به ویولن است اما حدود چند سانتیمتر از آن بزرگتر است و تفاوت آن با ویولن در کوک و وسعت صدای آن می باشد. طول تقریبی بدنه ویولا 17 اینچ و بدنه ویولن حدودا 14 اینچ می باشد.

ویولا برای مدت بسیار طولانی تحت تاثیر ویولن بود تا این که در اواخر سال 1700 میلادی آهنگسازان از صدای مطبوع و ملایم ویولا در آهنگ های خود استفاده کرده و به آن هویتی مخصوص به خود بخشیدند. «کوارتت های زهی» هایدن و موتزارت اولین قطعه های جالب مربوط به ویولا بودند. از اولین نوازندگان چیره دست و خلاق این ساز می توان از «لیونل ترتیس / Lionel Tertis» و «ویلیام پریمروز / William Primrose» نام برد.

اندازه ویولا نسبت به ویولن

ویولن سل

این ساز عضو باس خانواده ویولن می باشد و به آن «چلّو / Cello» نیز می گویند. به دلیل بزرگی این ساز ، نوازنده باید برای نواختن نشسته و ساز را بین دو پای خود بگیرد. به همین سبب میله ای آهنی با قابلیت جمع یا شدن در قسمت انتهای تحتانی آن تعبیه شده است که برای اجرا نوک میله را بر روی زمین قرار می دهند. همچنین آرشه این ساز کوچکتر و باریکتر از ویولن می باشد.

ویولنسل در سال 1500 میلادی تکامل و گسترش یافت و از سال 1700 میلادی برای تکنوازی مورد توجه قرار گرفت.

ویولنسل

کنترباس

«کنترباس» یا «دبل باس» بم ترین و بزرگترین عضو از خانواده ویولن می باشد.

در توصیف شکل ظاهری این ساز می توان چنین شرح داد که جدار خارجی بالای بدنه آن همانند ساز های هم خانواده اش گرد نبوده ، بلکه با انحنایی ، کم وبیش در جهت مماس شدن با دسته پیش می رود. سطح ساز در قسمت پشت آن بر خلاف ساز های هم خانواده اش صاف می باشد. این ساز به قدری بزرگ است ( بیش از 6 فوت ارتفاع ) که نوازنده برای نواختن باید بایستد.
صدای این ساز عملا یک اکتاو بم تر از نتی که برای آن نوشته شده شنیده می شود.

کنترباس ها معمولا دارای 4 سیم و برخی از آن ها دارای پنج سیم می باشند. در قرن 19 میلادی و کمی پیشتر از آن این ساز ها دارای سه سیم بودند. 

کنترباس یا دبل باس

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• سازشناسی / پرویز منصوری / انتشارات زوار / بهار 1393 / چاپ نهم
• سازشناسی سازهای ارکستر سمفنیک و دوران های تاریخ / ترجمه : مرتضی مبکی / انتشارات پارت / بهار 1393 / چاپ چهارم
• موسیقی ایران تامل عاشقانه / بهمن مه آبادی / مجله هنر / 1375 - 1374 / شماره 30
• شگفتی های موسیقی ویولن / بهمن مه آبادی / مجله هنر / 1375- 1374 / شماره 30
• در جستجوی راز ویولن های قدیمی / مجله سوره اندیشه / آبان 1370 / شماره 32
• چند نکته درباره وضع موسیقی ایران در دوره ناصرالدین شاه / بابک خضرایی/ مجله گلستان هنر / سال 1386 / شماره 8