معرق منبت

معرق منبت

معرق منبت همانطور که از نامش پیداست هنر ترکیبی روی چوب است و از تلفیق معرق و منبت کاری بدست می آید. امروزه این هنر برای تزئین درها ، منبرها و ستونهای چوبی مساجد و همچنین ساخت تابلوهای تزئینی مختلف با طرح های اسلیمی ، خطایی ، منیاتور ، گل و مرغ و ... به کار میرود. در ادامه به هر کدام از هنرهای معرق منبت بصورت جداگانه می پردازیم.

معرق

واژه «معرق» به معنای وصله ، تکه تکه و رگه رگه می باشد و اصولاً به هر چیز رگه دار معرق گویند. ولی مفهوم معرق چوب ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب های رنگی و مصالح دیگر مثل فیبر، خاتم، فلز و صدف روی زمینه ای از چوب یا پلی استر می باشد. واژه معرق در زمان حمله اعراب به ایران در قرن اول هجری همراه با هزاران کلمه و اصطلاح دیگر وارد ایران شد. حال آن که قدمت این هنر (معرق چوب) در ایران به دوران ایران باستان بر می گردد و نام قبلی این هنر نیز قبل از اسلام موزائیک بوده است. موزائیک یک اصطلاح یونانی از ریشه موز (Moz) می باشد. و کلماتی مانند موزه و موزیک از ریشه موز گرفته شده است.

یونانیان باستان برای تزئینات موزه از کنار هم گذاشتن قطعات رنگی چوب، فلزات و سنگها بهره بردند که نام این تزئینات را موزائیک نهاده و از آن پس این هنر «موزائیک» نام گرفت و تا به امروز نیز کاربرد دارد. صنعت موزاییک سازی توسط هنرمندان صدر مسیحیت ادامه یافت و در اوایل قرون وسطی به خصوص در قلمرو امپراتوران بیزانسی به اوج شکوفایی خود رسید. (مثلاً موزاییک های کلیسای سان وتیله در راونا)

از تاریخچه دقیق معرق در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست. و دلیل آن هم از بین رفتن آثار چوبی در گذر زمان و نبود آثاری که بیان کننده ریشه این هنر باشد است. در بعضی از منابع به اشتباه گفته شده است که معرق چوب برگرفته از کاشی معرق است. این ادعا هم بدلیل تشابه کاشی کاری معرق با معرق روی چوب است که در هر دو ، نقش ها از ترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شکل می گیرد. در بعضی منابع هم عنوان شده معرق در ایران از هند وارد شده است. در حالیکه در سبک هندی چوب زمینه کار یک تکه است و به علاوه جنس چوب از فوفل است. شیوه کار در سبک هندی به این شکل است که ابتدا طرح را بر روی چوب پیاده کرده و سپس شکل ها را بریده و بعد با تکه های مختلف چوب طرح را پر می کنند.

طبق آخرین کاوش هایی که در شهر سوخته واقع در زابل انجام گرفته است، شانه ای پیدا شده است که بر روی آن گلی با تکه های چوب کار شده است. این شانه متعلق به 5000 سال پیش است. پیدا شدن این شانه دلیلی بر بطلان دو نظریه فوق الذکر می باشد. علاوه بر این طرح گل روی شانه با طرح گلی که بر روی سفالینه ها کشف شده است یکی می باشد که نشان می دهد شانه یافت شده نمی تواند از جایی وارد ایران شده باشد. (بر اساس کاوش های استاد مهران امیر اینانلو)

از دوره سلوکیان آثار چندانی در دست نیست و آثار چوبی دوره اشکانی نیز شباهت به دوره هخامنشی دارد و در دوره ساسانی استفاده از کلاف های چوبی در ساختمان متداول بوده است. در این دوره نوعی رویه کوبی مربع های چوبی انجام می شده که نقش هندسی و انتزاعی داشته است.

معرق در ایران در قرن 6 هجری یعنی در دوره سلجوقیان به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید. در قرن هشتم هجری هنرمندان معرق کار به مراتب از هنرمندان دوره سلجوقی کاملتر و ظریف تر این کار را انجام می دادند. در این قرن هنرمندان موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آنها تشکیل می شود کوچکتر کنند و لطیف ترین و زیباترین اشکال بنائی و هندسی را در مجموعه ای از رنگهای زیبا و براق که جز در فنون و صنایع شرقی مخصوصاً ایرانی دیده نمی شود نمایش دهند. مخصوصاً ارزانی معرق بیشتر موجب شیوع آن گردید. زیرا هزینه ساختن معرق های لعاب صدفی دار به مراتب کمتر از هزینه آجرهای کاشی مینایی بود و علت این امر واضح است. زیرا در کاشی لازم بود پس از کشیدن رنگ و نقش یک بار دیگر آن را در کوره گذارند و این عمل گذشته از هزینه اضافی که داشت؛ چندان مورد اطمینان نبود و حتی ممکن بود کاشی ها از کوره سالم بیرون نیاید.

منبت

واژه «منبت» به معنی کنده کاری روی چوب است و منبت کار کسی است که روی چوب عمل کنده کاری انجام می دهد. شاید بتوان آغاز تاریخ منبت كارى را زمانى دانست كه نخستین بار انسان با ابزارى برنده، چوبى را تراشیده است. به گفته تاریخدانان، تعداد بسیار اندکی از اشیاء چوبی منبت کاری شده از دوران اولیه بشر به جا مانده است، زیرا چوب عمر زیادی نداشته و پس از مدتی نه چندان طولانی، بر اثر گرما، رطوبت یا سایر فعل و انفعالات، پوسیده یا بر اثر آتش سوزی تبدیل به خاکستر می شود. قدیمی ترین نمونه منبت کاری شده، تندیس چوبی نیم متری معروف به «شیخ آل بلد» است که متعلق به 2500 سال قبل از میلاد بوده و در منطقه «کارناک» مصر در سال 1860 میلادی کشف شده است.

سابق بر این مغرضان و معاندان فرهنگ و تمدن ایرانی چنین وانمود می کردند که هنر حکاکی و منبت کاری متعلق به یونانی ها بوده است ولی با کشف مهرهای استوانه ای مربوط به شش هزار سال قبل از میلاد، دیگر چنین ادعاهایی رنگ و رویی ندارد و تعصب داشتن و غیر علمی بودن ادعای آنها را آشکار ساخته است.

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. این هنر دستی نماد احساس، ادراک ، اندیشه و خلاقیت هنرمندان با ذوق و سلیقه سرشار خود ، اثر هنری را ابداع می کنند.

كلمه منبت به معنی كنده كاری روی چوب می باشد و منبت كار كسی است كه روی چوب عمل كنده كاری را انجام می دهد. این فن ، سابقه ای بسیار طولانی دارد؛ تا حدی كه آغاز تاریخ منبت را می توان به زمانی نسبت داد كه انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برّنده آشنا و چوب را تراش داده است.

منبت كاری در ایران پیشینه ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته می باشد كه برای رسیدن به مراحل فعلی راهی بس طولانی را پیموده است و شاید بتوان گفت كه تاریخ منبت كاری در ایران به زمانی می رسد كه ایرانیان با مصارف گوناگون چوب آشنا شدند ؛ و با این توضیح در واقع نمی توان تاریخ منبت كاری را جدا از تاریخ استفاده چوب دانست.

باستان شناسان و مورخان تاریخ ، استفاده از چوب برای ساخت خانه ها را در ایران مربوط به 4200 سال پیش از میلاد مسیح دانسته اند كه مقارن با عصر حجر و دورانی كه بومی ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایرن زندگی می كردند، می دانند.

در میان آثار سنگی شوش و تخت جمشید، پاره ای کنده کاری ها روی چوب دیده می شود. پادشاهان ایران از قدیم به وسیله مهرهای استوانه ای که به طرز هنرمندانه ای حکاکی می شد، فرمانهای لازم را صادر می کردند و علامات و سمبل هایی نیز به مناسبت امور مختلف بر روی این مهرها حک می کردند. گرچه تعداد زیادی از این مهرهای حکاکی شده مربوط به آریایی ها است و قبل از روی کار آمدن شاهنشاهی هخامنشی وجود داشته. همچنین قطعات چوبی در یکی از مقبره های شهرستان فسا، در استان فارس، به دست آمده که مربوط به 5000 سال قبل بوده و نشان دهنده این است که ایرانیان باستان از چوب برای ساخت ابزارهای مختلف استفاده می کرده اند.

منبت كاری مانند خاتم کاری در دوره صفویه راه پیشرفت و ترقی را به سرعت پی نمود و هنرمندان منبت کار آثار بسيار زیبائی در اين دوره از خود باقی گذارده اند. اوج شکوفایی این هنر باستانی در میان صنعتگران در این زمان بوده است. آثار این دوره در مراکز مهمی همانند مقبره های امامان یا منبرها، رحل های قرآن، دسته های خنجر، ستون های چوبی مساجد و زیارتگاه های اصفهان و قزوین به وضوح دیده می شود. نمونه دیگری از شاهکارهای آن دوره که اکنون دست نخورده باقی مانده است، درب مدرسه شاه سلطان حسین صفوی و درب بسیار زیبای آرامگاهی متعلق به شاهزاده حسین از دوره شاه طهماسب در قزوین است.

چوب مناسب معرق منبت

چوب هایی که در منبت کاری از آن استفاده می شود و در ایران رواج بیشتری دارد شامل: گردو (گردو جوز)، راش، چنار، توسکا، افرا و ممرز می باشد که البته از چوب درختان دیگر نظیر آبنوس، توت، پسته و... نیز می توان برای منبت کاری استفاده کرد ولی کمیاب و گران هستند.

در معرق چوب از انواع چوب رنگی استفاده می شود مانند : سنجد ، عناب ، نارنج ، گردو ، شمشاد ، اقاقیا ، توت ، چنار ، زبان گنجشک ، توسکا ، آزاد ، آبنوس و غیره. این چوب ها را در اندازه های متفاوت و به قطر حدوداً 5 میلی متر برش زده و پس از خشک کردن آن در اختیار معرق کاران قرار می گیرد.

ابزار معرق منبت

از ابزار مورد نیاز منبت کاری می توان: مغار ، گیره، میز منبت، گیره نجاری، سوهان آهنی، سوهان کاغذی و پارچه ای و آبی، لوازم تحریر، کاغذ روغنی یا پوستی یا کالک، چکش پلاستیکی یا چوبی ، تیز کن برقی ، انواع چوب ، چسب چوب ، قلم موئی ، میخکوب ، کمد وسایل ، اره ، لیسه ، دریل ، متر ، سنگ نفت، لاستیک ، زیر کاری ، نفت و ... را نام برد.

از ابزار مورد نیاز معرق کاری می توان: میز کار، تخته پیشکار ، کمان اره ، تیغه اره مویی ، چکش ، گازانبر ، چسب ، میخ ، دستگاه پولیش ، سمباده لرزان ، کمپرسور ، بتونه ، رزین ، پلی استر ، شر پولیش و ... را نام برد.

اجرای معرق

طرح را بر روی تخته سه لا با چسب می چسبانند ، سپس بوسیله کمان اره بر روی تخته پیشکار مدل را خرد می کنند سپس قطعه های خرد شده را با میخ سایه بر روی چوب های رنگی نصب می کنند.

سپس بوسیله کمان اره، تیغه اره مویی را بر دور مدل را بر روی چوب رنگی برش می دهند و قطعه را در جای خود بر روی زمینه بوسیله چسب چوب می چسبانند ، به دلیل اینکه چسب چوب داری آب می باشد و باعث تاب برداشتن چوب می شود. برای جلوگیری از تاب برداشتن بوسیله میخ سایه کناره های چوب را به زمین نصب می کنند تا چسب آن خشک شود.

برخی مواقع می توان بجای چوب رنگی از صدف و عاج ، فلز ، مس نیز استفاده کرد پس از اتمام کار دور زمینه کار را با چسب کاغذی می چسبانند تا به صورت یک قالب در بیاید سپس خمیر رزین را در درست کرده بر روی زمینه می ریزند و می گذارند تا خشک شود پس از خشک شدن بوسیله دستگاه پولیش روی سطح کار را سمباده زبر می زنند تا سطح کار به یک اندازه شده و روی آن پستی و بلندی وجود نداشته باشد.

سپس سمباده نرم می زنند تا خط های را که سمباده زبر ایجاد کرده را از بین ببرند بعد از این مرحله پلی استر را درست کرده بوسیله کمپرسور آن را روی کار می پاشند و می گذارند تا خشک شود سپس بوسیله سمباده لرزان چربی های روی کار را از بین می برند و سپس بوسیله کاغذ سطح آن را خمیر پولیش قرمز و سفید می زنند بعد از این  مرحله بوسیله پوست بره روی سطح کار را شیر پولیش می زنند تا کاملاً براق شود. بعد دور و پشت کار را بتونه کرده پس از خشک شدن رنگ فوری و تینر را مخلوط کرده و بوسیله کمپرسور روی آن می پاشند.

اجرای منبت

چوبی مناسب برای کنده کاری است که دارای بافتی ریز و محکم باشد که معمولاً از چوب های پهن برگان جنگلی استفاده می شود. البته همه چوب های درختان پهن برگ برای کنده کاری مناسب نمی باشند چون بافت درشت و ناهمگنی دارند مانند بلوط یا ملچ. چوب انتخاب شده برای منبت کاری باید سعی شود که بدون گره و پوسیدگی باشد. عمل کنده کاری باید در راه چوب (جهت الیاف) انجام شود یعنی همان مسیر رشد عمودی درخت. اگر گره روی چوب وجود داشت و ناگزیر به عمل کنده کاری بودید باید مرکز گره را به دو قسمت تقسیم نمود و از مرکز گره به سمت بیرون گره عمل مغار زدن را انجام داد تا گره از روی چوب کنده نشود. منبت کاری در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام می شود و شامل مجسمه سازی، نیمرخ و تمام رخ، گلبرگهای اسلیمی، ختایی و غیره میباشد.

رنگ کاری و رویه کوبی به منظور زیباتر ساختن و جلاء دادن به کارهای منبت کاری است، تقریباً مراحل نهائی کار است و در هنر تزئینی منبت مورد نظر هنرمندان و صاحب نظران این فن می باشد. رنگ کاری و رویه کوبی علاوه بر افزودن بر زیبائی اثر، چوب را از گزند رطوبت ، گرما و نظائر آن حفظ می کنند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com