مخمل بافی

تعریف مخمل (کخما)

چنانکه در متون تاریخی و جغرافیایی به نوعی پارچه به نام «کمخا» اشاره شده که با در نظر گرفتن معنای آن همان پارچه مخمل می باشد. در لغت نامه دهخدا در مورد کمخا چنین آمده است: «کمخا پارچه منقشی را گویند که به الوان مختلف بافته باشند و مخفف کم خواب است.» از این رو مشخص می شود که این پارچه کم خواب است و خواب داشتن مخصوص پارچه مخمل است که پرزهای آن به یک طرف خواب دارند.

پارچه ای است ابریشمی ، که روی آن کرک دار و پوشیده از پرزهای کوتاه و چیده شده و براق و صاف و نرم است و پشتش بافت ساده می باشد. ممکن است تار و پود و پرز همه از ابریشم باشند و یا این که فقط پرزهای آن ابریشمی و تار و پود که بافت زمینه را تشکیل می دهد پنبه ای و یا کتانی باشد. (در اصل پرزها از جنس ابریشم هستند اما امروزه از پنبه و الیاف مصنوعی برای پرز استفاده می کنند.) پرزها به تار پارچه زده می شوند.

از این پارچه برای لباس های مردانه و زنانه ، کت و دامن ، لباس شب ، پرده ، مبلمان استفاده می شود.

قطعه مخمل ابریشمی ؛ آغاز قرن 17 میلادی ؛ ایران

تاریخچه مخمل بافی

مخمل بافی کم و بیش در یک زمان در ایران و چین و ایتالیا تکامل یافت (قرن یازدهم هـ.ق). از مراکز عمده مخمل بافی در ایران در سده های گذشته می توان به کاشان، یزد، اصفهان، تبریز، مشهد و هرات اشاره کرد که یزد از نظر تولید مخمل بر همه پیشی داشت.

به طور کلی می توان گفت طراحی پارچه در ایران در دوره سلجوقی جنبه ظرافت هنری پیدا کرد. زیرا با عوامل سنتی نقاشی ایران درآمیخت. ضمن این که در دوره مغول با هنر نقاشی چینی و در دوره صفوی با ذوق هنرمندان ایرانی تلطیف شد و شاهکارهایی بی نظیر را به وجود آورد. نفیس ترین پاره دستبافت ایرانی که علت تمایز آن با سایر دست بافت ها در طرح زیبا و رنگارنگ، مواد مرغوب و پیچیدگی در روش بافت است، مخمل بود.

کلاه شکار ؛ جنس: مخمل، نخ نقره، چرم ؛ ساخته شده در ایران ؛ 1700 میلادی

در دوره ایلخانیان (از 1258 تا 1336 میلادی) مرکز تهیه کمخا شهر نیشابور بود. چنانکه «ابن بطوطه» به آن اشاره کرده است، این پارچه به هندوستان صادر می شد.

در دوره تیموریان (از 1369 تا 1500 میلادی) پارچه های مخمل به صورت مخمل پرزدار و مخمل کم پرز تولید می شد و بافتن انواع پارچه های مخمل عالی رواج داشته است. این صنعت در این دوره به شهرهایی مثل اصفهان و تبریز وارد شده و رونق گرفته است. ورود مخمل بافی به حوزه ی شهرستان کاشان کنونی را از این دوره می دانند.

در دوره صفویان (1503 تا 1736 میلادی) در اصفهان کارگاه های مخمل بافی بسیاری تاسیس شد و استادان ماهری در این صنعت تربیت شدند. از این جمله «غیاث الدین نقش بند» است که اهل یزد بود و توانست با هنر خود به دربار صفوی نیز راه یابد. در این دوره مخمل های منقوش با پُرز یکدست و گاه مخمل برجسته با تارو و پودی از طلا و نقره بافته می شد. مخمل بافی نیز در كنار دیگر صنایع نساجی در این دوره بیش از پیش شکوفا شد و پیشرفت های چشمگیری در نوع بافت ، رنگ آمیزی و طرح و نقشه آن بوجود آمد. از آنجایی که پارچه مخمل دارای انواع مختلف بوده و به لحاظ طرح و نقشه بسیار متنوع می باشد، لذا با گسترش این هنر در جامعه از مخمل در البسه و دیگر لوازم زندگی مانند لباس عروس ، روتختی ، سجاده ، کت و عبا ، پرده و رویه مبل و صندلی استفاده گردید. در زمان صفوی مخمل های منقوش بسیار با ارزش و گرانبهایی تولید شد که بیشتر آنها به عنوان هدایای پادشاهان صفوی برای پادشاهان اروپا فرستاده می شد.

در دوره قاجار (از 1779 تا 1952 میلادی) مخمل های ابریشمی ممتازی در کاشان و آران و بیدگل تولید می شد که به آن «حسین قلی خانی» گفته می شد. مخمل ایرانی از بهترین پارچه های آن زمان بود و هم اکنون نمونه های آن در موزه های سراسر جهان یافت می شود.

کت مخمل زنانه ؛ دوره قاجار

در دوره پهلوی که کارخانه های ماشینی پارچه بافی در کشور تاسیس شدند، دیگر از کارگاه های سنتی پارچه نشانی نبود و مخمل نیز به سرنوشت دیگر پارچه های سنتی ایران دچار شد و به اسارت ماشین و دستگاه های اتوماتیک درآمد. امروزه خبری از کارگاه های مخمل بافی نیست و به ندرت می توان در خاطرات مردان و زنان کهنسال خاطره ای از آن یافت.

روش بافت

پارچه مخمل به دو روش بافته می شود :

• پارچه را به صورت دولا می بافند به طوری که روی هر دو پارچه روبروی هم و نخ پرز تار بین هر دو پارچه قرار گیرد. نخ پرزها با تیغه چاقویی که دارای حرکات متناوب است و پس و پیش می رود ، بر روی دستگاه بافندگی چیده شده و دولایه پارچه مخمل از یکدیگر جدا می شوند. 
• پرزهای تار بر روی سیم های جدا کننده بالا می آید و به همان روش پودگذاری در جای خود گذارده می شوند و سپس در حالی که سیم ها به عقب کشیده می شوند ، پرزهای تار بریده می شوند.

انواع مخمل

پارچه مخمل از لحاظ نوع خواب، دو نوع است:

• مخمل یک رو
• مخمل دو رو یا دو خوابه که هر دو طرف آن پرز دار است.

به طور کلی دو نوع مخمل از لحاظ بافت وجود دارد:

• مخمل برجسته : در کارگاه های خاصی تولید می شود و زمینه ای مثل گلیم و بخشی برجسته مثل فرش دارد و قسمتی از آن پرزدار و قسمتی دیگر ساده بافته می شود.
• مخمل ساده : مخمل ساده نیز سراسر دارای پرز است.

از لحاظ نقش نیز مخمل دارای دو نوع است:

• یکی مانند فرش نقش کشیده شود و بافنده طبق نقشه آن را می بافد، مانند نقوش انسانی ، هندسی ، اسلیمی، خطاطی و مناظر طبیعت
• دیگری با ابزار ساده ای به نام مشته بر روی مخمل ساده نقوش هندسی، مانند نیم دایره یا تمام دایره یا شبیه آن ایجاد می کنند.

بافت مخمل به دو روش مخمل ساده و مخمل نقش برجسته از طریق دستگاه نساجی انجام می شود. هنرمندان برای تولید این پارچه از ابریشم طبیعی استفاده كرده و نقش های اصیل و سنتی به وجود می آورند. در بافت مخمل، تار یا چله به كار رفته كه تولید پرز یا نقش می كند و چنانچه پارچه مخمل دارای نقوش برجسته باشد، از ارزش بالاتری برخوردار است.

انواع مخمل های متداول عبارتند از: مخمل کبریتی ، مخمل بقیرا ، مخمل پانی ، مخمل پودی یا نخی ، مخمل کراش ، مخمل گلدار ، مخمل نکری.

• مخمل بقیرا

نوعی از مخمل است که پرزهای آن بریده نشده و نرم و زمینه بافت آن کمی خشن و هر دو یک رنگ است. 
روی پارچه را به رزین سنتیک و یا مواد شیمیایی دیگر تکمیل می کنند و به پرزها قابلیت ارتجاعی و جهندگی می دهند.
این نوع مخمل برای لباس شب و اشارپ (سالی برای پیچیدن دور شانه ها ) استفاده می شود.

• مخمل پانی

پانی از واژه ای فرانسوی به معنی پلوش (پرز) مشتق شده است. مخملی سبک با سطحی براق و شفاف است که پرزها صاف و در یک جهت قرار می گیرند و با غلتک های سنگین کوبیده می شود. این پارچه دارای قابلیت کشسانی نیز می باشد. امروزه آن را با طرح های چاپی و یا با رنگ ساده تولید می کنند.
زمینه پارچه در اصل از ابریشم و پرزها از پشم است که امروزه از ریون نیز استفاده می شود.
این پارچه تا قرون وسطی بسیار معروف بوده و بهترین نوع آن در ایتالیا و (بعد از مدتی) در فرانسه تولید می شود. در سال 1667 میلادی ، پاریس مرکز تولید مخمل پانی بوده است.
از این پارچه برای لباس شب و وسایل کلاه خانم ها استفاده می شود.

• مخمل پودی (نخی)

این نوع مخمل از پنبه یا الیاف مصنوعی تهیه می شود و مانند مخمل کبریتی دارای پرزهای بریده شده و کوتاه است که تمام سطح پارچه را به طور کامل می پوشاند. بافت زمینه ممکن است تافته باشد. مخمل نخی و ابریشمی نه تنها در الیاف ، بلکه در ساختمان بافت نیز با یکدیگر متفاوتند. برای مخمل ابریشمی پرزها بر تار و برای مخمل نخی پرزها بر پود زده می شوند.
در طول جنگ جهانی دوم که تقاضا برای مخمل ابریشمی زیاد گردید ، مخمل نخی را با الیاف پنبه در دستگاه های بافندگی مخمل ابریشمی و با روش سیم های جدا کننده تولید کردند که این نوع مخمل نخی در واقع با مخمل های پودی نخی کاملا متفاوت است. نخ های پود از نوع شانه شده و با پیچ و تاب کم است که نرمی خاصی به آن می دهد . معمولا از استایپل بلند پنبه تهیه می شوند.
مخمل نخی و کبریتی در ترتیب موج زدن و قرار گرفتن پرزهای پودی متفاوتند ؛ به طوری که پراکندگی پرزهای پودی تا آنجا که ممکن است منظم می گردد و باید در یک گروه از نخ های تار که از راه راه عمودی با پرز چیده شده تشکیل و بافته می شود قرار می گیرد.

• مخمل کبریتی

نام این پارچه احتمالا از واژه فرانسوی Cordeduroi به معنی طناب پادشاه گرفته شده است.
بافت آن راه راه ( باریک یا پهن ) شبیه به کبریت است. پارچه ای محکم و بادوام است ، زمینه بافت آن از نخ پنبه (می تواند از نوع تافته نیز باشد) و خطوط عمودی آن از پرزهای چیده شده است که به وسیله سیستم اضافی نخ های پود تشکیل می شود. پرزها معمولا پنبه ایست گرچه در بعضی مواقع از الیاف مصنوعی نیز استفاده می شود.
از این پارچه برای لباس بچه ها ، کت دامن و شلوار استفاده می شود.

• مخمل کراش

در این نوع مخمل پرزها در یک یا چند جهت به صورت صاف پرس می شوند تا ظاهری با درخشندگی غیر ثابت به پارچه بدهند.

• مخمل گلدار

این پارچه دارای خطوط راه راه با حالتی ابریشمی است و برای لباس بچه ها و لباس های مهمانی مورد استفاده قرار می گیرد.

• مخمل نکری

در این نوع مخمل زمینه با یک رنگ و پرزها با رنگی دیگر بافته می شوند و ظاهری قوس و قزحی به پارچه می بخشند. در زمان ناصرالدین شاه قاجار بانوان از این پارچه برای دوخت شلیته استفاده می کردند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• رسول رحیم، کارشناس صنایع دستی