گره چینی

تاریخچه هنر گره چینی

صنایع دستی در معماری ایران تنها نقش مزین کننده فضا را ندارد، بلکه هرکدام در جایگاه خود کاربردهای گوناگونی دارد. هنرمندان با ذوق و خلاق ایرانی در جهت زیباتر شدن بناها و ساختمان ها توانسته اند آثاری خلق کنند که هر کدام به عنوان رشته هنری مجزا مورد توجه قرار گیرد و از جمله این رشته ها گره چینی است.

بر اساس شواهد در گذشته و عهد باستان از گره چینی به سبک مشبک در، در و پنجره های منازل، کاخ ها و نرده ها استفاده می شده است.

از ایران باستان پنجره ای باقی نمانده است تا بتوان چگونگی آن را دریافت. تنها می دانیم که به فرمان شاهان هخامنشی چوب های سخت را از راه های دور می آوردند که به احتمال قوی به مصرف در و پنجره می رسیده است. افزون بر آن، از زر و سیم و عاج و وسایل تزئینی دیگر نیز در آرایش پنجره استفاده می شده است. با توجه به برخی شواهد، چارچوب پنجره های بکار رفته در بناهای تخت جمشید از تخته سنگ های یکپارچه تراشیده شده است. در ایران پس از اسلام در تمامی دوره ها بناهایی متأثر از معماری ایرانی ساخته شده که در آنها پنجره های مشبک در دیوار، سقف و گنبدها بکار رفته است.

از آن جمله می توان به نور گیرهای مسجد تاری خانه و پنجره های مشبک آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی ، حسینیه امینی ها و چهل ستون اشاره کرد.

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

در دوره های بعدی انواع خاصی از پنجره به نام ارسی، که نوعی پنجره چوبی رایج در دوره زندیه و قاجاریه بود پدید آمد، که از نظر هنری بسیار حائز اهمیت است. ارسی نوعی پنجره چوبی دو لنگه است. درباره ریشه این واژه اختلاف نظر وجود دارد. اور به معنی بالاست و ارسی یعنی پنجره هایی با لنگه های بازشو بالا رونده. این کلمه از ارو یا اروس (arus) گرفته شده و به معنای سفید و روشنایی است. و گفته اند که ارسی برگرفته از کلمه روس است. لنگه های این پنجره به جای حرکت بر حول پاشنه، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می کند. ارسی غیر از چارچوب به سه قسمت آستانه، طبقه پایین یعنی لنگه های بازشونده، و قسمت بالا که منحنی کننده لنگه هاست تقسیم می شود.

قسمت بالا به صورت دو جداره ساخته می شود تا هنگامی که لنگه ها بالا کشیده می شوند در میان جداره ها پنهان شده منظره نامناسبی به اتاق ندهد. ارسی ها معمولاً یکی از اضلاع چهارگانه اتاق را تشکیل می داد و از کف اتاق تا سقف ادامه پیدا می کرد. سطح پنجره های ارسی غالباً از شبکه های چوبی با نقشهای هندسی بسیار ظریف و زیبا به صورت گره چینی یا قواره بندی و با استفاده از قطعه های شیشه رنگی یا ساده ساخته می شده است.

بنجامین در وصف این نوع پنجره در سفرنامه ی خود می نویسد: «ایرانیان به جای آنکه برای اتاق های خود به شیوه ی غربی چندین پنجره بسازند، همه را یک جا جمع کرده یک پنجره یا در بزرگ که از سقف تا کف اتاق می رسد برای اتاق در نظر می گیرند و این پنجره بزرگ را با قابهای مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می کنند و در هر قسمت با بکار بردن شیشه های رنگی کوچک، نمای خارجی و داخلی زیبای برای اتاق فراهم می آورند».

از جمله بناهای دارای ارسی که به کمک هنر قواره بری تزئین شده، می توان به ارگ کریمخان، خانه محتشم، بنای دیوانخانه و باغ دولت آباد در قزوین، موزه چهل ستون، حسینیه ها و مسجد جامع اشاره کرد.

از سابقه گره چینی در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی از پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر چه در حالت آلت و لقط از دوران خلفای عباسی شروع شده و در قرن 6 تا 8 هجری در مصر و سوریه متداول شده است؛ و از همان زمان به ایران رسیده است. از این سبک کار معمولاً در ساخت درهای اماکن مقدسه، مقابر و منابر استفاده می شده است.

از بهترین نمونه های گره چینی در ایران می توان عمارت چهلستون، هشت بهشت و خانه های تاریخی نظیر خانه اعلم، شیخ الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه ها در یزد و شهر‌های قدیمی ‌را نام برد.

تعريف گره چینی

گره چینی به هنر ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجزاء و وحدت گرای هندسی که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته می شود. در واقع هندسه نقوش و گره کشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می آید.

در اصطلاح هنری گره چینی عبارت است از مجموعه ای از شکل های هندسی که با نظم و ترتیب و پیچ و شکل های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده اند. در تعریف دیگر، گره چینی عبارت است از یک ترکیب هماهنگ از شکل های هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب که با استفاده از خط های راست شکل گرفته است.

اجزا گره

آلت: واحد کار در گره، آلت ناميده می شود. آلت در لغت به معني ابزار، افزار واسطه اي ميان فاعل و مفعول برای رسيدن به اثر است. و در واقع همان خط مرزی اطراف لقاط می باشد خط های مرزی در گره های گوناگون متفاوت هستند.

لقط: در گره لقط به شکل های مختلف گره گفته می شود، که از خط های مستقيم و بر اساس قاعده ای منظم به شکل های هندسی در آمده و در يک قاب يا زمينه محدود شده است. لقاط می توانند ساخته شده از چوب و يا شيشه و يا هر جنس ديگری باشند.

انواع گره

گره بر هفت نوع است : گره تُند ، گره کُند ، گره شُل ، گره تُند و شُل ، گره کند و شُل ، گره پیلی و گره درودگری که هر کدام از آنها طرح و زمینه هایی بسیار دارند که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت به طور منظم و با قواعد گوناگون در زمینه های مختلف، گره ها شکل می گیرند.

ابزارآلات و مواد اوليه

ابزار آلاتی که برای ساختن گره استفاده می شود همان ابزاری است که در یک کارگاه دوردگری وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکی، اره دوربری، اره رادیکال، اره چکشی، اره برقی، اره فارسی بر و انواع اره های دستی)، رنده (رنده کف بر، گنده گیر، رنده ابزار، رنده خشتی، رنده دوراهی و رنده دست)، گیره (انواع گیره دستی و گیره روی میز) خط‌ کش (خط کش تیزه دار، کولیس، گونیا 90 درجه، گونیا فارسی، گونیا بازشو)، سمباده (ماشین سمباده زنی، نواری، دیسکی، لرزشی و سنگ چرخ)، انواع دریل، سوهان، چکش، مته، فرز و میز کار و غیره.
بهترین ماده اولیه ساخت گره چینی که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه این درخت، درخت بومی ایران است زیرا بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابی، گردو، عناب و از چوب درخت های جنگلی ایران از نوع آزاد و راش نیز برای ساخت گره چینی استفاده می شود.

انواع گره چینی

1. گره چینی تمام چوب (آلت و لقط)
2. گره چینی مشبک
3. گره چینی ارسی

فرآيند توليد گره چینی

روش تولید گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و ترسیم گره مورد نظر بر اساس اندازه کار انجام می شود. سپس از روی قسمت های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می شود و چهارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می شود.

گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می شوند و نقش های زیبایی را بوجود می آورند که هر چه ظریف تر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوب های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می شود) از قالب های آماده شده تهیه می شود. سپس به وسیله اره پشت بند‌دار، زاویه های اتصالات روی چوب را برش می زنند و با رنده ابزار، روی آلت ها ابزار می زنند. سپس دو سر هر یک از آلت ها فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر که مورد نظر استاد کار باشد) می زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال های ساخته شده و شیشه های رنگی برش خورده کار به پایان می رسد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com