حکاکی روی سنگ

یکی از صنایع سنگی زیبا ، «حکاکی یا قلمزنی روی سنگ» میباشد. حک کردن نقشی بر روی سنگ به وسیله ابزارهایی مثل قلم های مختلف که گاهی کاملاً دست ساز می باشد هنری بسیار زیبا و ارزنده می باشد. هنر زیبای حکاکی کاربردهای متنوعی دارد. گاهی نقشی زیبا بر روی سنگی که صرفا جنبه تزئینی دارد و گاهی حک کردن نقشی بر روی اشیا کاربردی همانند ظروف ، زیورآلات ، مهر و یا کتیبه ای بر سر در یک بنا.

تاریخچه :

قبل از اختراع خط و با شروع غارنشینی، انسان ها برای ارتباط با یکدیگر و انتقال پیام و رساندن منظور خود شکل هایی روی سنگ حک می کردند. از دوران نوسنگی صخره نگارهای بسیاری به جای مانده است. حکاکی و نقاشی بر روی صخره نزد سرخپوستان اولیه اهمیت بسیاری داشته است. این آثار در مکان هایی کشف شده که آن ها برای اجرای مراسم دسته جمعی و یا ثبت اعمال مذهبی خصوصی از آن استفاده میکردند.

به مرور با اختراع خط، تراش سنگ برای تهیه وسایل مورد احتیاج به کار گرفته شد. در گذشته از این هنر برای حک کردن نقوشی بر روی مهرها و انگشترهایی که هم جنبه کاربردی و هم جنبه زینتی داشتند بسیار استفاده می شد. تعداد زیادی مهر سنگی در موهنجودارو کشف شده است که تداخل عناصر هنری هند و خاور نزدیک را نشان میدهد. مفهوم نوشته های روی مهرها هنوز کشف نشده است. مهرهایی از تمدن آشوریان و مناطق بین النهرین کشف شده است که قدیمی ترین مورد بدست آمده در زمینه چاپ برجسته می باشد.

بعدها یونانی ها و رومی ها مهرهای مشابهی را روی سنگ های قیمتی نقش کردند. مهرها سمبل عظمت و قدرت حاکمان و فرمانروایان بودند و در تایید فرمان ها و دستورات آنها بکار میرفتند. سابقه مهر در ایران به چند هزار سال پیش میرسد. پیش از اختراع خط ، مهر در ایران ، اولین ابزار تثبیت فردیت و مبنایی برای شناخت اسناد بود و ایرانیان بیشترین سهم را در تکامل برگ هویت مهر و یا به عبارتی شناسنامه در جهان داشته اند.

در کاوش های باستانی هلیل رود ، سیلک ، تپه حصار ، تل باکون ، تپه گیان ، هفت تپه و شوش ، مهرهای مدور و بیضی شکلی از هزاره چهارم ق.م بدست آمده است و از جنس گل پخته ، سنگ گچ و سنگ مرمر بوده است.

در دوره تیموری و صفوی بدلیل استفاده بیشتر نسبت به سایر دوره ها ، برای ساخت مهرها از سنگ یشم به رنگ های مختلف از سفید تا سبز استفاده می شد. از دیگر ویژگی های مهر های دوره صفوی ، مضمون شیعی آنهاست که سجعی متضمن از نام معصومین و یا تاکید بر امامت حضرت علی (ع) دارند.

چاپ برجسته : در قالب چاپ برجسته ، قسمتی که موضوع چاپ را در برمیگیرد ، برجسته و بقیه قسمت ها کنده و گود می شود. قسمت برجسته با جوهر آغشته شده و با فشار ، نقش مورد نظر به سطح دیگر انتقال میابد.

مهرهای استوانه ای شکل هخامنشی که متعلق به 320 ق.م است نبوغ آنان را در حکاکی روی استوانه های دوار به اثبات میرساند. از دیگر آثار بدست آمده تاریخی میتوان به ظروفی اشاره کرد که متعلق به 2400 تا 2300 ق.م است و در گوری واقع در اور کشف شده است. این ظروف از سنگ سبز رنگی است که در نهایت ظرافت حکاکی گشته است. در حفاری های تپه یحیی ، بتی سنگی پیدا شده که قدمت آن به 4500 ق.م باز می گردد.

مهر سنگی ، موهنجودارو

مواد اولیه

سنگ های نرم مانند سنگ مرمر سنگ هایی هستند که برای هنر حکاکی مناسب می باشند. سنگ دیگر مورد استفاده در این رشته ، لاوز یا لاپیس سنگ خاکستری رنگی است که از اطراف مشهد استخراج میشود و ترکیبی از تالک و کلرور می باشد و هنرمند حکاک بسته به خلاقیت و ابتکار خود نقوشی را بر روی آن حک می کند. از این سنگ انواع ظروف ، وسائل تزئینی و انواع قاب تهیه می شود.

ابزار و تجهیزات

ابزار این هنر در گذشته همان تیشه و کلنگ برای برش سنگ بوده، که امروزه دستگاه های تراش سنگ جایگزین این ابزار شده است. همچنین برای حکاکی کردن ، قلم های مختلفی مورد نیاز است که اکثرا دست ساز هستند. از دیگر ابزار مورد نیاز ، سمباده در شماره های مختلف برای پرداخت نهایی کار می باشد.

مراحل تولید

برای شروع کار، هنرمند ابتدا سنگ مورد نظر را انتخاب کرده و سپس طرح را بر روی سنگ می اندازد و سپس با استفاده از قلم های مختلف طرح را بر روی سنگ حک می کند. (نوک قلم بسته به طرح، ظریف تر و یا گودتر انتخاب می شود. به همین دلیل در بیشتر مواقع هنرمندان از قلم های دست ساز استفاده می کنند.)

در این کار هنرمند حکاک ابتدا اطراف طرح را با استفاده از قلم و چکش پایین می بُرد و سپس از برجسته ترین قسمت طرح اصلی شروع به کار می کند. بعد از کامل شدن طرح ، کار به وسیله سمباده پرداخت می شود، تا قسمت های اضافه و تیز سنگ صیقلی گردد.

نقوش

در این هنر نقوش متنوعی به کار گرفته می شود. تعدادی از هنرمندان از نقوش جانوری و انسان در آثارشان استفاده می کنند. اما بیشتر، نقوش زیبای اسلیمی و ختایی دیده میشود. از مهم ترین نقوشی که در هنر حکاکی بر روی سنگ کاربرد دارد ، خطوط زیبای اسلامی مثل خط نستعلیق و یا نسخ می باشد که در بسیاری از آثار بر جای مانده دیده می شود. در حکاکی بر روی سنگ قبر های قدیمی می توان نقوشی چون شانه ، تسبیح ، مهر و یا طرح هایی که به حرفه فرد مزبور، بر می گردد را نیز مشاهده کرد مانند گورستانی واقع در روستای سفید چاه در شهرستان بهشهر، بخش یانه سر، که مربوط به دوره تیموریان است.

در استان قزوین نیز حکاکی قطعه ای خوشنویسی و یا نقوشی بر روی کتیبه های سردر بناها و یا سنگ مزار از دیرباز رواج داشته است. از نمونه های زیبای این هنر در قزوین می توان به کتیبه آب انبار حاج کاظم ، آب انبار لالو و سنگ قبر زیبای آرامگاه شهید ثالث اشاره کرد.

گورستان سفید چاه

مراکز مهم حکاکی روی سنگ در ایران امروز :

این هنر – صنعت امروزه در شهرهای قم و مشهد از رواج بیشتری برخوردار است. محصولات زینتی مشهد ، معمولاً به شکلی حکاکی شده عرضه می گردند. در این زمینه لازم به توضیح است که هر گاه صنعتگران بخواهند بشقاب یا کاسه ای را با کنده کاری های اسگرافیت زینت دهند، روی آن را با رنگ مشکی می پوشانند و سپس به کمک قلم هایی ظریف و با دقت و مهارت کافی روی آن را به اشکال مورد نظر می تراشند و در نتیجه، سطح رنگ آمیزی شده دست نخورده باقی مانده و نقش، حالت مشکی برجسته ای به خود می گیرد و یا میتواند نقش منفی کار کند یعنی خطوط مربوط به نقش را از سطح کار بردارد. با این کار طرح به صورت خطوط خاکستری بر زمینه مشکی جلوه گر میشود.

در قم حکاکی سنگ به این شکل انجام میشود که پس از بریدن سنگ با اندازه تقریبی محصولی که قصد تولیدش را دارند، ابتدا با کمک تیشه شکل ابتدائی به آن می دهند و سپس بوسیله قلم های فلزی درشت داخل آن را خالی می کنند و توسط قلم های کوچکتر آنرا پرداخت کرده و در مرحله نهایی نیز برای صیقل دادن سطح بیرونی محصول از سوهان یا سنگ سمباده استفاده کنند.

حکاکی روی سنگ در اتیوپی رایج است و در مدرسه هنرهای زیبای این کشور ، این رشته تدریس می شود.

در حال حاضر برخی از کارگاه های سنگ تراشی از تکنولوژی برای سرعت بخشیدن به کارشان استفاده کرده و اغلب از دستگاهی که شبیه اره های چوب بری می باشد استفاده می کنند. سنگ تراشی به کار مداوم و تلاش زیاد نیاز دارد، از این رو در قیمت تمام شده یک محصول سنگی عامل کار نقش مهمی دارد و حدود 80 درصد قیمت را تشکیل می دهد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• نگاهی اجمالی به هنر حکاکی ایران از کهن ترین روزگار تا عصر حاضر حکاکی ، میراثی ارزشمند در عرصه هنر ایرانی / جلال الدین کاشفی / تابستان 68 / شماره 17
• آشنایی با هنرهای سنتی (3) / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات سیمای دانش / چاپ اول 1390
• دایره المعارف هنر های صنایع دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم 1388