قلاب دوزی (رشتی دوزی)

یکی از رودوزی های غنی و بسیار زیبای ایرانی «قلاب دوزی» نام دارد. بعضی این هنر را با قلاب بافی به جهت تشابه نام اشتباه می گیرند ، در صورتی که به طور کلی با هم متفاوت می باشند. برای دانستن این تفاوت ها و اطلاعات بیشتر به مقاله قلاب بافی در بخش نساجی سنتی مراجعه فرمایید.

قلاب دوزی (رشتی دوزی)

تاریخچه

قدمت این رودوزی زیبا به 330 تا 550 سال ق.م باز می گردد. باستان شناسان طی حفاری هایی در منطقه لولان (استان کرمانشاه) نمونه هایی از این هنر زیبا کشف کرده اند. بر حسب نوشته سیدونیدوس ، اسقف کلرمن ، منسوجات بافت ایران در قرن پنجم میلادی به تمام مغرب زمین می رفته است. این آثار به همراه اشیاه در معابد و کلیساها نگهداری می شد چرا که این پارچه های ایرانی در اروپا بسیار شهرت داشته و محبوب بودند و اغلب برای روپوش قبور سلاطین و بزرگان اروپا از آن ها استفاده می کردند ؛ و به همین دلیل تعدادی از این پارچه ها به جای مانده است. 60 قطعه از این پارچه های ساسانی در موزه های دنیا موجود می باشد. در موزه آرمیتاژ لنینگراد یک قطعه پارچه قلاب دوزی شده موجود می باشد که از عالی ترین پارچه های زمان ساسانی می باشد. بر روی این پارچه خروس بزرگی با رنگ های الوان دیده می شود که درون آن دایره نقش گردیده است. 
یک قطعه دیگر پارچه ای مربوط به همین دوران در موزه کورنت کوب برلین موجود است. این پارچه در گذشته برای بستن اشیا مقدس در کلیسای برلن به کار می رفته و دوی آن دوایری منقوش دیده می شود که سر گراز در آن ترسیم شده و تماما قلاب دوزی می باشد. تمام این آثار حاکی از رواج قلاب ی در دوره ساسانی می باشد.

در سال های نخست بعد از اسلام نیز نوعی قلاب دوزی در طبرستان (مازندران فعلی) رواج داشت. قلاب دوزی در دوره سلجوقی نیز بسیار مورد توجه قرار گرفت و هنرمندان بسیاری در شهرهای اصفهان ، رشت و مشهد نمونه های بسیار عالی و زیبایی از خود در این دوره به یادگار گذاشتند.
اوج شکوفایی این هنر در دوره صفوی ، افشار ، زند و قاجار است. قلاب دوزی در این دوره ها به «پُرکاری» معروفند. موضوعات رایج در نقوش قلاب دوزی در این دوران موضوعات مختلف سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، دینی ، فرهنگ عامه می باشد. از نمونه های بسیار نفیس می توان به یک جفت پرده متعلق به سده 12 ه.ق ( مربوط به دوره افشار) اشاره کرد که به دستور مخبرالدوله توسط «حسین رشتی» قلاب دوزی گردیده است. این قلاب دوزی حداقل 4 سال به طول انجامید و در نوع خود بی نظیر است.

یک نوع قلابدوزی در مشهد رایج می باشد که یکی از ویژگی های آن به کارگیری یک رنگ نخ در سراسر طرح می باشد.
بختیاری ها صورت خورشید خانم را به بر روی طلسم ها کشیده و قلاب دوزی می کنند و آن را بر روی دیوار خانه ها ، در عروسی ها و یا در اتاق بچه ها برای دفع چشم زخم می آویزند.
اما زیباترین آثار قلاب دوزی مربوط به شهر رشت می باشد ؛ به همین سبب به آن «رشتی دوزی» نیز می گویند. ( البته در مهاباد قلاب دوزی هایی بسیار شبیه به قلاب دوزی های رشت وجود دارد اما همانند آن از تنوع رنگی برخوردار نیست.) چند نمونه از این آثار زیبا در موزه هنرمندان معاصر صنایع دستی ایران در ولنجک نگهداری می شود.

در ترکیه ، این هنر به تقلید از رشتی ها در قرن اخیر معمول شده با این تفاوت که قطعات ماهوت به جای این که در هم فرو رفته باشند ، روی هم قرار گرفته و در بعضی قسمت ها 6 تا 7 قطعه ماهوت بر روی هم دوخته شده اند. این پارچه ها در نگاه اول بسیار شبیه به پارچه های گلدوزی شده رشتی می باشند ولی اگر از نزدیک خوب به آن نگاه کنیم تفاوت آن ها کاملا قابل مشاهده می باشد.

ابزار

• قلاب : ابزاریست فلزی و تا حدودی شبیه به قلاب های معمولی که نوک آن برخلاف قلاب های معمولی انحنا ندارد و تیز است. در عوض دارای یک بریدگی مورب در 5 میلی متری نوک قلاب می باشد. این وسیله متشکل از میله ای تقریبا 7 سانتی متری است که در انتها به سطحی قاشق مانند با ضخامت تقریبی 5 میلیمتر ختم می شود و دارای دسته ای خراطی شده است. 
• جَریده : دو قطعه چوب به طول 100سانتی متر ، عرض 10 سانتی متر و ضخامت 5 میلی متر می باشد که از یک طرف به وسیله میخ به یکدیگر متصل و از طرف دیگر به وسیله مانعی که در فاصله 40 سانتی متری انتهای وسیله گذاشته شده از یکدیگر جدا می باشد و حالتی گیره مانند دارد. این وسیله همانند کارگاه گلدوزی عمل می کند به این ترتیب که یک قسمت از پارچه را وسط دو قطعه چوب قرار داده و به کمک زانو آن را به هم فشار می دهند تا دهنه بسته شده و پارچه را محکم در خود نگه دارد. استفاده از این وسیله ضمن سهولت کار ، باعث صاف دوخته شدن طرح و در نتیجه زیباتر شدن کار می گردد.
• پارچه : پارچه ماهوت مناسب برای این رودوزی می باشد که معمولا در رنگ های سیاه، آبی تیره، زرشکی، قرمز تند و قهوه ای موجود می باشد. 
• نخ : نخ های ابریشمی الوان در رنگ های سفید ، زرد ، قرمز، قهوه ای روشن و تیره ، نیلی ، سرمه ای ، زرشکی ، سبز ، سیاه ، آبی ،مغزپسته ای ، نارنجی ، زیتونی ، پشمی ، فیروزه ای ، گل ماشی ، اخرایی ،طوسی و خاکستری مورد استفاده قرار می گیرد.

رشتی دوزی و قلاب مخصوص آن

نقوش رایج

بازوبندی ، بند رومی ، بته جقه ترمه ای ، گل بادامی ، بته جقه ای شاخ گوزنی ،بته جقه قهر و آشتی ، گل و بوته ، گل و مرغ ، مجالس شاهنامه ای و داستان های ادبی و عرفانی ، موضوعات بزمی ، شکارگاهی ، رزمی ، تک چهره ، صورت خورشیدی ، شمسهای ، ترنجی ، نیم ترنجی ، سر ترنجی ،کتیبه ای ، هندسی ، گل حاشیه ای ، لچک ترنج افشان ، سروچه ،محرماتی راست و کج ، قاب قابی ، درختی ، گل شاه عباسی و طرح های اسلیمی.

انواع دوخت

زنجیره دوزی ساده : زنجیره دوزی شالوده بیشترسوزن دوزی های رشت ، خراسان ، مهاباد و ترکمن می باشد و برای این کار باید سوزن را از میان پارچه بیرون آورده و در حالی که نخ را با انگشت شست دست ، زیر سوزن به صورت حلقه نگه داشته اند ، سوزن را آرام به سمت بالا کشیده و این کار را تکرار می کنند. باید توجه داشت که سوزن باید از داخل حلقه فرو رود وگرنه حلقه شکافته خواهد شد. سپس سوزن آخرین حلقه را به طرف پارچه فرو برده و سردوزی می کنند تا شکافته نشود.

زنجیره جادویی : بعد از دوخت زنجیره به شیوه ساده با نخی به رنگ دیگر میان آن را شلال های افقی می دوزند.

زنجیره دوزی با بست : بعد از دوخت زنچیره ساده ، با بست های عمودی از نخی به رنگ دیگر داخل زنجیره ها را بست می زنند.

زنجیره ضخیم : با یک شلال عمودی کار را شروع کرده و سپس سوزن را از میان شلال ها رد می کنند به طوری که نخ به صورت حلقه زیر شلال قرار گیرد. سوزن بعدی را طوری در پارچه فرو می برند که هربار از داخل حلقه قبلی رد شود.

زنجیره رومی : این دوخت همانند دوخت زنجیره معمولی است با این تفاوت که حلقه های زنجیرهقدری گشادتر قرار می گیرند. همچنین سوزن را باید به فرم مایل داخل پارچه فرو و خارج کنند.

زنجیره دوبل : از این زنجیره برای مواقعی که قرار است حاشیه نسبتا پهنی بر پارچه دوخته شود به کار گرفته می شود. این دوخت نیز همانند دوخت زنجیره ساده است با این تفاوت که محل دوخت هر بار در جهت راست و چپ تغییر می کند بنابراین هربار سوزن در سمت چپ نقشه فرو رود  نخ به سمت چپ کشیده شده و هر بار سمت راست نقشه فرو رود نخ به سمت راست کشیده شده و حلقه می گردد و بدین ترتیب دو ردیف زنجیره متصل به هم تشکیل می شود.

شیوه دوخت 

هنرمند ابتدا طرح را بر روی کاغذ کشیده و پس از نقش اندازی آن بر روی پارچه ، روی یک چهارپایه کوتاه ، نشسته و یک قسمت از پارچه را در لای دهانه جریده قرار داده و به کمک زانوانشان آن را به هم می فشرند تا پارچه خارج نشود و سپس با قلاب و نخ عمامه ای شروع به دوخت می کند. برای دوخت ، هنرمند قلاب را در دست راست خود گرفته و در محل دوخت ، روی کارگاه قرار می دهد ؛ همچنین دست چپ را در زیر کارگاه و درست در جایی که قلاب در پارچه فرو می رود نگه می دارد ؛ یعنی دست راست و قلاب ، دست چپ و نخ عمامه از زیر کارگاه با یکدیگر نقوش رو دنیال می کنند. بدین ترتیب که ابتدا سر اصلی نخ عمامه بین دو انگشت دست چپ زیر قلاب نگه داشته می شود و قلاب پس از فرو رفتن در پارچه ، نخ را از کمر به بالا می کشد و به خود نگه می دارد و در حرکت بعدی قلاب دوباره یک نخ را از زیر به بالا کشیده و از درون آن رد می کند. با تکرار این حالت است که نقشی زنجیره ای بر پارچه می نشیند.

انواع قلاب دوزی

1. قلاب دوزی ساده : در این قلاب دوزی هنرمند بعد از طراحی و نقش پردازی ، نقش ها را با استفاده از قلاب و نخ های ابریشمی بر روی زمینه قلاب دوزی می کند. هنرمند سعی می کند تا با ابتکار و ذوق خود خطوط را گاهی با حالات مختلفی همچون راسته راه ، کومه ، پیچ ، هفت و هشت و غیره به قلاب دوزی بپردازد.
2. قلاب دوزی برجسته : پس از اجرای طر ح و نقش پردازی بر  روی پارچه ، به اندازه کادرهای معین شده از ماهوت های الوان برش داده و آن را بطور برجسته در جای خود روی زمینه قرار می دهند. سپس تکه برش داده شده را به پارچه زیرین ، بخیه زده و سپس قلاب دوزی می کنند.
3. قلاب دوزی معرق : پس از نقش پردازی ، هنرمند کادری معین از زمینه پارچه را درآورده و از ماهوت های دیگر رنگینی جایگزین می سازد و سپس آن را قلاب دوزی می کند. این دوخت معمولا با قلاب دوزی ساده همراه می باشد. هنرمند برای زیبایی بیشتر دوخت هایی همچون شرفه دوزی ، کمند دوزی ، تسمه دوزی و دور دوزی را نیز در کار خود استفاده می کند.

در این میان قلاب دوزی به شیوه معرق پُرکارتر است و بسیار زیبا جلوه می کند.

موارد مصرف

رومیزی ، رویه کرسی ، کیف ، ساک ، لبه پارچه ها ، تزئین لباس و ...

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• آشنايی با هنر های سنتی 3 / دکتر حسين ياوری ، آنيتا منصوری ، شريفه سلطانی / انتشارات سيمای دانش / چاپ اول / سال 1390