کاربافی

تاریخچه

کاربافی یکی از صنایع نساجی سنتی است که قدمت آن به دوره تیموریان و قرن نهم هجری باز می گردد و پارچه های کارباف، با دارهای ساده ساخته شده از چوب و نی بافته شده است. از آن دوره تا گذشته ای نه چندان دور اغلب پارچه مصرفی خانواده، چه پوشاکی و چه غیر آن، به صورت خود کفا و بدست زنان بوسیله دارهای کاربافی تولید می شده است.

کاربافی در برخی مناطق مرکزی ایران رواج داشته از جمله ؛ میمند، آباده، بروجن، ورزنه و هرمزگان، اما این هنر دستی حدود 80 تا 50 سال گذشته، رونق خود را از دست داده و اثری از آن باقی نمانده است. اما تنها در میبد کاربافی با پیشینه ای حدود 600 سال (و یا حتی بیشتر) هنوز در برخی از محله های قدیمی بدست پرتوان پیرزنان جان دارد و بافته می شود.

در گذشته زنان به وسیله کاربافی تمام نیاز منسوجی خانواده خود را مرتفع می کردند. وجود زمین های بزرگ یا کوچک کشت پنبه و در نتیجه در دسترس بودن اصلی ترین ماده اولیه (پنبه) خود یکی از دلایل رونق کاربافی بوده است. تمام کارهای مربوط به آن از ریسیدن نخ، آهار زدن نخ ها با خمیر آرد و آب قبل از بافت (شو دادن)، چله کشی، دفتین چینی (آماده سازی وردها)، کاردوانی تا بافت و دوخت پارچه ها برای مصارف مختلف و تزیین و قلابدوزی برخی از لباس ها به دست زنان انجام می گرفته است.

در حال حاضر تنها در برخی شهر ها و روستاهای مرکزی و تعدادی انگشت شمار بافنده کاربافی، باقی مانده اند که تولیدات شان به بافت سفره و بقچه محدود شده است. کار بافی در گذشته به حدی زیاد بود که در هر خانه ای حداقل یک یا دو چاله کاربافی وجود داشت و محصولات این هنر دستی به سایر شهرهای کشور صادر می شد اما متاسفانه در طول دهه های اخیر به دلیل ورود ماشین های بافت پارچه به منطقه و جایگزین شدن تولیدات آن ، کاربافی رونق بازار خود را از دست داده است.

تعریف

کاربافی از فنون بافندگی سنتی و یکی از ساده ترین و بعلاوه گسترده ترین نساجی دستی می باشد که از لحاظ پراکندگی جغرافیایی در اغلب قریب به اتفاق مناطق مرکزی ایران و به خصوص مناطق کویری رایج بوده است. در شهرستان میبد به صورت عام به هرگونه دستگاه داری «کار» می گویند و به عمل بافتن روی آن «کاربافی» می گویند؛ از جمله زیلوبافی، پتوبافی و پارچه بافی. این هنر دستی به «کارتوفی»، «کارششوک» و « کارکرباس» نیز معروف است.

تنها الیافی که در بافت پارچه های کارباف از گذشته تا به حال مورد استفاده قرار می گیرد، الیاف پنبه است. البته امروزه برخی از بافندگان دست به ابتکار جدیدی زده اند و از اضافات نخ پشمی مورد استفاده در قالیبافی برای بافت نوعی پلاس استفاده می کنند. آنچه در اینجا مورد بحث است، دستباف های پارچه ای می باشد که جنس آن ها از پنبه بوده و به روش سنتی با دارهای چوبی ساده که در منطقه به صورت دست ساز درست شده، بافته می شوند. از جمله معروف ترین نوع تولیدات کاربافی، کرباس است.

دلایل استفاده از پنبه در کاربافی : دلایل مختلفی برای استفاده از الیاف پنبه در اکثر منسوجات وجود دارد. یکی از پدیده های طبیعی مؤثر در زندگی انسان آب و هوا ، و دیگری کشت فراوان پنبه بوده است.

پارچه های کارباف با دارهای ساده دووردی ساخته شده از چوب و نی بافته می شود که این دارها بر روی چاله ای به عمق 70 سانتی متر بر پا می شود و اغلب در صفه ، ایوان و یا اتاق نشیمن مستقر می کردند. بافنده این هنر دستی، برای بافت آن پشت چاله می نشیند و با ابزار داخل آن کار می کند ، به همین دلیل به آن «کارچاله» نیز می گویند. پارچه کارباف با توجه به کاربرد آن یا ساده و تک رنگ است و یا طرح دار است. طرح غالب آنها یا به صورت چهار خانه های ریز و درشت رنگی یا به صورت راه راه در جهت پود گذاری. چهار خانه ها اندازه های مختلفی دارد و در رنگ های متنوعی بافته می شود. در میبد به این چهارخانه ها «گُل» گفته می شود و چهار خانه های بزرگ را گلِ درشت و چهار خانه های ریز را گلِ ریز می گویند.

پارچه کاربافی

موارد استفاده

این دستباف سنتی به عنوان پارچه پوشاکی برای انواع چادر زنانه، چادر شب، روانداز، روتختی، پارچه های لباسی، بقچه، سفره، دستمال، حوله، پلاس، کیسه حنا و غیره کاربرد دارد.

رنگ در کاربافی

در حدود 30 سال اخیر، رنگ مصرفی در کاربافی و رنگرزی کلاف ها از یزد و بازار شهرهای اطراف چون اصفهان تهیه می شود و در بین مردم به «جوهر» معروف است. اما در گذشته از جمله رنگهای مصرفی در رنگرزی ، «نیل» بود که بسیار گران قیمت بوده، به قدری که در ذهنیت مردم هر چیز گران قیمتی را با نیل می سنجیدند. «در آن زمان یک قوطی نیل به اندازه یک باغ ارزش داشت». در حال حاضر نخ رنگی مورد استفاده در برخی تولیدات کاربافی، نخی است که از تولیدات کارخانجات ریسندگی یزد و یا شهرهای دیگر در بازار به مقدار زیاد وجود دارد و در دسترس بافندگان است.

ابزار و وسایل کاربافی

ابزار و وسایلی که در بافت پارچه های کارباف مورد استفاده قرار می گیرد، مانند دستگاه (دار) کاربافی و سایر ابزار جانبی دیگری که در ارتباط با کاربافی مورد استفاده بافندگان قرار می گیرد، با ساده ترین مصالح است، از جمله چوب و نی ساخته شده و غیره. ساختار و مکانیزم این وسایل از گذشته تا امروز تغییری نکرده و امروزه نیز بافندگان همچنان از همان وسایل باقی مانده از گذشته استفاده می کنند.

ابزار جانبی

در کنار این تجهیزات اصلی از وسایل دیگری نیز استفاده می شود:

الف) گَز (gaz): چوبی است به طول 90 سانتیمتر که در اندازه گیری پارچه از آن استفاده می کنند.
ب) مَنجِلَخ (manjelax) یا مَنجِنیق (manjeniq): چوبی است که تعداد مشخصی میخ بزرگ به صورت عمودی بر سطح آن قرار گرفته که دوک های نخ روی آنها سوار می شود و برای کاردواندن و شمارش نخ های چلّه مورد استفاده قرار می گیرد.
ج) شَمْعی(ša:mi) : چوبی است شبیه به گَز که سطح آن را به شمع سوختها موم آغشته می کنند و روی تونه (تارها) می کشند تا استقامت نخ ها موقع بافت بالا رود.
د) چرخ (čax) : چرخ ها انواع گوناگون برای کارکردهای متفاوت دارند:

• چرخ ریسی یا چَخِ ریسی (čax-e-ŕysy) : با این چرخ پنبه می ریسیدند و نخ تولید می کردند.
• چرخ رسمی وَركُنی (čax-e-ŕasmy var kony) : چرخی که از ترکه های نی درست شده و برای درست کردن کلاف از نخ های دست ریس استفاده می شود. این چرخ اسامی مختلفی دارد : دومی وَركُنی (du:my ver kony) - فَلَکوک (falacu:k) - هِندی وَركُنی (hendy ver kony) - چَخوک (čaxuk).
• چرخ ماسوره وَرکنی (čax-e-mâsure var kony) : این چرخ از تخته های چوبی درست شده و جهت پُرکردن ماسوره استفاده می شود.
• چَخَکون (čaxacu:n) : هنگام ماسوره پرکردن کلاف نخ را به دور این چرخ می اندازند تا باز شود و 2 نوع است:
  • چَخَکون رسمی (čaxacu:n-e-ŕasmy) : این چرخ مخصوص کلاف هایی است که نخ آنها مستقیماً با دست از پنبه ریسیده (رَسمی) و توسط چرخ رسمی ورکنی درست شده اند و دهانه این کلاف کوچک است.
  • چَخَکون هِندی (čaxacu:n-e-hendy) : این چرخ از زمانی درست شد که کلاف های آماده شده توسط کارخانجات ریسندگی یزد که ظرافت بیشتری (از هندی) داشتند، معمول شد و دهانه این کلاف ها خیلی بزرگ تر از رسمی ها بود.

هـ) مَتیز (mati:z) ؛ مِتیذ (meti:z) ؛ پَهنا بَند (pa:nâ) : وسیله ای چوبی و گیره مانند است که طول آن باتوجه به چفت و بستی که در وسط آن وجود دارد، معادل عرض پارچه قابل تغییر است. دو سر آن سوزن هایی تعبیه شده که در لبه پارچه فرو رفته و عرض آن را ثابت نگه می دارد.

اجزای دار کاربافی

1) چاله (čâle) : چاله محلی است که کل دستگاه بر روی آن سوار می شود و بافنده لبه آن، پشت دار می نشیند. در میبد دو نوع چاله دیده می شود.

• چاله های ثابت: گودالی به عمق حدوداً یک متر که در زمین حفر می شود و تجهیزات دار روی آن قرار می گیرد. دیواره این نوع چاله ها آجر چینی شده و از آنجایی که در زمین حفر شده و قابلیت جابه جایی ندارد، چاله ثابت نام گرفته است.
• چاله های سيّار: بدلیل معماری خانه ها در دوران جدید که با گذشته تفاوت زیادی دارد و کوچک تر شدن فضای حیاط ، صفّه ها و تالارهای سرپوشیده خانه های بافت قدیم و تغییر در سبک و سیاق زندگی های روزمره مردم، چاله های سیار ایجاد و رواج پیدا کرد. در این نوع چاله ها به جای حفر زمین، تجهیزات دار را روی دوپایه، بالاتر از سطح زمین قرار می دادند، سکویی هم برای نشستن بافنده پشت دار تعبیه می کردند.

2) هَلمین (halmin) ؛ نَوَرد ؛ غلتک پارچه پیچ : غلتکی چوبی است جهت پیچیدن پارچه بافته شده. هلمین را عموماً از جنس چوب توت و گردو با مهارتی خاص با تزئیناتی بر روی آن می سازند.

3) بَرگیر (barğir) : میله ای است چوبیا فلزی برای ثابت نگه داشتن هلمین و جلوگیری از چرخیدن آن.

4) دندونه (dandune) ؛ شانه ؛ دفتین : در دار کاربافی دندونه از جنس چوب و نی است و طول آن کمی بیشتر از عرض پارچه می باشد. بافنده پس از هربار عبور پود کپارچه دندونه را به پارچه می کوبد تا پود محکم و یکدست قرار گیرد. شانه از سه بخش تشکیل شده: چوب سَردسته ، دندانه ، چوب زیردسته : چوب سردسته به فرم های مختلف و زیبایی طراحی و تزیین می شود و دندانه ها از جنس نی برش خورده است.

5) گُرت (gu:ŕt) ؛ وَرد : گرت ها قسمت مهمی از دستگاه کاربافی را تشکیل می دهند و کارشان طبقه بندی کردن تارهاست و در ایجاد دهنه کار، نقش و طرح سهم عمده ای دارند. در دار کاربافی 2 گرت وجود دارد و جنس آنها از نی است.

6) جیکوک (jikuk) ؛ ساز : مخروط چوبی خراطی شده ای است که توسط طنابی از بالا به چوب بالا هوا و از پایین بوسیله طنابی به گرت ها متصل می شود. به همین دلیل تعداد جیکوک به تعداد گرت ها، 2 عدد است.

7) چوب بالا هَوا (ču: bâlâ havâ) ؛ حایل چوبی ؛ چوب بالای دار: میله ای چوبی است که یک و نیم متر طول آن است و به صورت افقی در ارتفاع 2 تا 3 متری بالای دار و چاله، به دیوار نصب می شود. کل تجهیزات دار شامل وردها و شانه توسط طناب هایی به این چوب آویزان است، تا در ارتفاعی ثابت روی چاله قرار گیرد و دار شکل بگیرد. چوب بالا هوا اصولاً از چوب های پرتراکم و بادوام انتخاب می شود و گاهی تا سالیان سال این چوب به دیوار می ماند و از آن استفاده می شود.

8) شیم جیره (ši:m jiŕe) : واسطه متحرک : میله ای چوبی که زیردار و درون چاله قرار می گیرد، از بالا به گُرت ها و از پایین به پدال ها متصل است. به ازای هر گرتک شیم جیره به دار متصل است.

9) پوشال (pô:šâl) ؛ پدال ؛ رکاب : پوشال ها همان رکاب هایی است که درون چاله قرار می گیرد و به گرت ها به واسطه شیم جیره متصل هستند و بافنده با فشار پاهای خود، آنها را بالا و پایین می کند و دهنه کار را تشکیل می دهد.

10) كَلی (kali) : تکه چوبی است حدوداً 20 سانتیمتر و درون حفره ای که در دیوار روبه روی دار تعبیه شده قرار می گیرد.

11) تَنگ (tang) : طنابی که به سر چله ها گره می خورد و به كَلی متصل می شود، كَلی را دور زده و کنار دست بافنده به دور چوبی که تنگ نام دارد، گره (گره شُل) می خورد.

12) ماکو (maku) : محفظه چوبی است به شکل بیضی کشیده با حفره ای در وسط که ماسوره درون آن روی محوری قرار می گیرد. بسته به تعداد پودهای رنگی که برای بافت پارچه استفاده خواهد شد، ماکوی جدا استفاده می شود.

13) ماسوره (mâsure) : لوله ای باریک از جنس نی که دور آن را با چرخ مخصوص، نخ نازک برای پودگذاری می پیچند و ماسوره درون ماکو قرار می گیرد.

پیرزن کارباف در حال بافت کار

مراحل و نحوه بافت

آماده شدن نخ برای بافت پارچه (چه برای پود و چه تار) دارای مقدماتی است که هر چند از گذشته تا به حال نحوه انجام برخی از مراحل آن با توجه به شرایط و پیشرفت تکنولوژی متفاوت شده است، اما همچنان انجام می گیرد.

آماده سازی نخ تار و پود : در گذشته (قبل از دهه 1340) بافندگان مستقیماً با دست پنبه را ریسیده و به نخ تبدیل می کردند. از سالهای 1336 و 1340 به بعد کلاف های نخ به صورت آماده از کارخانجات ریسندگی یزد وارد بازار شد. هر 21 عدد کلاف نخ جهت در اختیار قرار دادن نزد بافندگان، درون یک بقچه پیچیده می شد که به «بقچه ی هندی» معروف بود. بافنده 11 کلاف آن جهت آماده سازی «تونه» (تار) جدا کرده و «شو» می داد. شو دادن همان عملیات آهار زنی نخهای پنبه ای است، تا استحکام و استقامت نخ ها در مقابل کشش و ساییدگی موقع بافت بیشتر شود.

به ازای هر 11 کلاف، 1 کیلو آرد را با آب مخلوط کرده و روی حرارت مستقیم آتش می گذاشتند به اصطلاح «شو» می پختند و آنقدر هم می زدند تا وقتی که شو کاملاً قوام بیاید، کلاف ها را یکی یکی درون مایه گذاشته و 2 الی 3 ساعت آنها لگدکوب می کردند بعد آنها را در آفتاب آویزان کرده تا خشک شوند.

جهت آماده سازی چلّه جهت دار کاربافی باید تعداد مشخصی نخ کنار هم گذاشته و دسته کنند چنانکه گفته شد این کار بوسیله ی کاردوان و چلّه کش با وسایل مخصوص انجام می شد.

از هر بقچه ی هندی، 10 کلاف آن را جهت پود اختصاص می دادند. نخهای پود نسبت به نخهای تار کلفت تر و کم تاب تر و به طبع سست تر است برای شو دادن، این بار آبِ شویی که از شو دادن نخهای تار اضافه آمده را درون تغارها، نگه می داشتند. کلاف های پود را دو تا، سه تا درون آب «شو» ها به مدت یک یا دو روز می خواباندند. برای ماسوره کردن، بافنده یک کلاف را از داخل تغار در می آورد و اضافات آب شو را گرفته و همین طور که خیس بود بصورت مرطوب (تَرَکی)، آن را با چرخ مخصوص ماسوره می کرد. علت خشک نکردن کلاف های پود این بوده است که کار بافته شده با نخهای مرطوب تمیز و مرتب تر در می آید.

چلّه کشی

چلّه کشی بر اساس نوع بافته ای که بافنده برای بافت مدّنظر دارد، صورت می گیرد. هر نوع پارچه با توجه به کاربردی که دارد و نوع بافت آن، تعداد تار مشخص دارد که بر اساس آن شانه را تقسیم بندی و چلّه کشی می کنند. «چلّه کش» که همان «گُرت کُن» است به انواع بافته ها کاملاً آشناست. هر نوع بافته بر اساس چلّه کشیِ آن، نام مخصوصی دارد که از 1 چلّه تا 18 چلّه متغیر است. در چلّه کشی 2 واحد شمارش مخصوص وجود دارد: هر 4 تار نخ یا دندانه را یک «مَر» (mar) می گویند. و هر 10 مَر را یک «چلّه» (čelle) می گویند چون تعداد آن 40 تا می شود (40=10×4). با این حساب مثلاً یک بافته 12 چلّه (480=40×12) تعداد 480 عدد تار دارد. هر چه تعداد چلّه ها بیشتر باشد،کار بافته شده قائم تر و محکم تر است. و هر چه تعداد آنها کمتر باشد بافته تُنُک تر و غیر منسجم تر بافته می شود. قاعده کلی در بندکشی گُرت ها تقسیم دندانه های شانه و نی به 4 قسمت مساوی است. در ادامه مثال قبل در هر قسمت (120=4÷480) 120 تار قرار می گیرد و به طبع روی شانه نیز در هر قسمت 120 دندانه قرار می گیرد. چلّه کش به جای اینکه بگوید در هر قسمت 120 دندانه قرار می گیرد، آن را بر حسب مَر حساب می کند، (30=4÷120) و می گوید در هر قسمت روی شانه، 30 مَر دندانه قرار می گیرد. به همین ترتیب در هر قسمت دقیقاً 30 مَر نخ را به صورت حلقه، بندکشی می کند.

وی برای بند کشی از ابزار خاص این کار استفاده می کند. که تشکیل شده از دو پایه که به آنها کُپی گفته می شود و یک تخته که به آن «سادرچه» (sâderče) گفته می شود. نی گُرت روی سادرچه قرار می گیرد و نخ بند کشی نی و تخته را دور می زند. این تخته باعث می شود که تمام حلقه ها یک اندازه و یکدست درست شوند. بندکشی گرت ها کار «میل میلک» ها را انجام می دهد.

بعد از بندکشی کار چله کشی شروع می شود، نخ های چله (تار) به ترتیب از بین حلقه های گرت جلو و بعد حلقه های گرت عقب و بعد از بین دندانه های شانه رد می شوند، و جهت بافت آماده می شود.

بعد از چله کشی تونه ها و سوار کردن دار، جهت اتصال تونه به هلمین، سر تونه ها را هرچند تا یکی، با هم گره می زنند (مثل حالت ریشه ریشه) و این گره ها را که حالت برجستگی دارد با شیء نوک تیزی داخل شکاف هلمین فشار می دهند، تا تونه ها به هلمین متصل شده و بافنده بتواند بافت را شروع کند سر دیگر چله ها با کلی و دیوار روبرو متصل می شود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ناهید خالو احمدی / کارشناس صنایع دستی / فرهنگستان هنر / 1392
• جغرافیای استان یزد / شرکت چاپ و نشر کتاب درسی ایران / تهران 1379
• لغت نامه ی دهخدا / علی اکبر دهخدا ، محمد معین / دانشگاه تهران / تهران 1335
• نشریه آینه خیال / شماره 1
• صنایع دستی کهن ایران / هانس. ای وولف / ترجمه سیروس ابراهیم زاده / انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی / تهران 1372
• پایگاه شهر تاریخی میبد / امیرحسین کریمی / 1384