نمد

تعریف

از جمله صنایع دستی سنتی و زیبای ایران «نمد» (Namad) نام دارد. نمد بر اثر درگیری و متراکم کردن پشم و کرک در شرایط فنی مناسب ، ورز داده و تهیه می شود. پشم و کرک مورد استفاده از گوسفند ، شتر و بز بدست می آید. به همین دلیل در مناطقی که ساکنان آن به گله داری اشتغال دارند ، این هنر نیز رواج بیشتری دارد.

نمد، واژه ای پهلوی است با تلفظ اصلی namat که مردم به عنوان فرش از آن استفاده می کردند و یا درویشان از آن کلاه، نیم تنه، بالاپوش و کپنک ساخته و می پوشیدند. این واژه در انگلیسی به معنای felt و در فرانسه به آن feutre (فوتر) می گویند.

در گذشته به جای کلمه نمدمالی، از کلمه نمدگری استفاده می شد و کسی که نمدگری می کرد را نمدگر می گفتند. واژه هایی چون نمد افکنده و نمدپاره از جمله کنایاتی بود که در گذشته در رابطه با نمد متداول بود. نمد افکنده کسی بود که در جایی اقامت کرده و استقرار یافته است. و مقصود از نمدپاره، بضاعت و معیشت اندک بود. مولوی در مثنوی معنوی آورده:
 

سال ها او را به بانگی بنده ای                  در چنین ظلمت نمد افگنده ای

از سوی دیگر در طب عامیانه، وقتی کسی خراش و زخمی برمی داشت نمد را می سوزاندند و سوخته آن را روی زخم می گذاشتند که موجب انعقاد خون می شد.

نمد در اصل به عنوان نوعی زیرانداز مورد استفاده قرار می گیرد ولی مصارف دیگری چون زیرمنقلی ، رویه کُرسی ، جُل اسب و امروزه در وسایل آشپزخانه از قبیل دستگیره ، روقوری ، روکتری ، دستکش فر نیز دارد.
نمد صنعتی نیز تولید می شود که موارد مصرفی چون استامپ ، لایه های داخل بدنه خودرو و غیره دارد.

تاریخچه نمد

روایتی قدیمی در رابطه با چگونگی ساخت اولین نمد ، میان نمدکاران قدیمی وجود دارد که به مثابه یک رب النوع در میان آنها زنده مانده است. می گویند پسر حضرت سلیمان چوپان جوانی بود که قصد داشت از پشم گوسفندانش پارچه ای ببافد. بعد از بارها تلاش وقتی موفق به انجامش نشد گریه می کرد و اشکش روی پشم ها ریخته می شد و به پشم ها مشت می کوبید که توده پشم ها در هم تنیده شدند و در نهایت نمد شکل گرفت.

از تاریخ آغاز این هنر اطلاع چندانی در دسترس نیست اما به نظر می رسد که این هنر با سابقه هزاران ساله باید قابل سنجش باشد. در گورهای عصر مفرغ در آلمان ، نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به 1400 سال ق.م باز می گردد. نویسندگان کلاسیک از هومر به بعد ، تولید نمد را به ایران نسبت داده اند. در گور سکاها در سده پنجم ق.م در بخش های پوشیده از برف و یخ روسیه مرکزی ، اشیاء نمدی زیادی چون پرده ، عرقچین ، قالب و ... پیدا شده است.

قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کردند و چادرنشینان ایرانی استادان هنر نمدمالی می باشند. کشف برخی محصولات نمدی از جمله زیر انداز ، عرق گیر های حیواناتی چون اسب و استر در گوردخمه های باستانی در فلات ایران ، عمر این هنر - صنعت را به هزاره اول ق.م می رساند. از قدیمی ترین مستندات موجود نقش برجسته های تخت جمشید می باشد که در آن پوشش و کلاه ملازمان پارسی و مهمانان مادی دیده شده است.

ایرانی ها در تهیه نمد از انواع گوناگون مهارت خاصی دارند. نمدهای ساخت یزد که بیش از 4.5 سانتیمتر ضخامت دارد ، از نرمی و لطافت فوق العاده ای برخوردار است. نمدهای کوچک ساخت همدان از موی بز تهیه شده و همچون ابریشم است. در زمان قاجار یکی از اقلام مهریه، نمد یا نمد سفید بیرجند محسوب می شده است.

نمدمالی به احتمال زیاد بر بافندگی مقدم بوده است. نمد شاید جزو اولین نمونه های مورد استفاده پشم در نزد انسان ها می باشد یعنی اولین محصول صنعتی پشم ، نمد بوده و از این نظر نزد مردم اهمیت داشت که هم یک پوشاک نرم و گرم برای گرم نگه داشتن خود و حیواناتشان معمول بوده و همچنین وسیله خوبی برای استراحت بر روی آن می باشد. نمد در قدیم به عنوان لباس و خیمه بکار می رفت.

نمد مالی

نمد ، در هر منطقه از ایران ، دارای شکل های تجریدی و نمادین و رنگ های برگرفته از طبیعت ، بخشی از فرهنگ عامیانه خاص خود هر منطقه را تشکیل می دهد. ساخت نمد در ایران همچنان به شیوه سنتی صورت می گیرد.
ماده اولیه تهیه آن ، پشم می باشد که از عشایر و کسانیکه دارای احشام میباشند ، خریداری می شود.

بهترین نمدها از پشم بره جوانی که پشمش در بهار چیده شده باشد به دست می آید ، زیرا پشم آنها نرم بوده و پارچه های نمدی بسیار نرمی را می توان از آن تهیه کرد که به نمد بره ای شهرت دارد. مناسب ترین پشمی که برای نمد مالی مورد استفاده قرار می گیرد پشمی است که اول بهار یا تیرماه از پشت گوسفند می گیرند و معمولا کوتاه می باشد ، زیرا پشمی که از گوسفند زنده گرفته می شود به دلیل این که هنگام مالیدن خوب بهم می چسبد بسیار مساعدتر از پشمی است که بعد از کشتار گوسفند گرفته می شود.

پشم بره ، کوتاه و دارای جعد و قابلیت کشش بیشتری است. هرچه میزان جعد بیشتر باشد پشم مرغوب تر و مقاومت آب بیشتر است. پشم چینی معمولا سالی دو بار در فصل بهار و پائیز انجام می گیرد و به پشم بهاره و پائیزه مشهور بوده و اصطلاحا به آن پشم زنده می گویند.

پشمی که از پوست حیوانات کشته شده ، کنده می شود (پشم دباغی) کیفیت مطلوبی برای نمدمالی ندارد و از این نوع پشم برای این کار استفاده نمی کنند. آب و هوا تاثیر چشمگیری در کیفیت پشم دارد. پشم گوسفندی که در مناطق سردسیر پرورش یافته بسیار مرغوب تر است. بهترین جای پشم مربوط به قسمت پشت حیوان است که به هیچ وجه در طول زندگی حیوان با زمین تماس نداشته است.

پشم به طور طبیعی به رنگ های سفید ، زرد، قهوه ای ، سیاه دیده می شود که بهترین و با ارزش ترین این رنگ ها ، رنگ سفید است چون به راحتی می توان آنرا به رنگ دلخواه در آورد. رنگ در محصولات نمدی محدود است. یا از رنگ خود پشم استفاده می شود یا پشم را با رنگ های شیمیایی یا گیاهی یا معدنی رنگ می کنند.

از موادی که به مقدار کم در نمد مالی مورد استفاده قرار می گیرد : پوست کنتو (cantoo) که از آن برای تبدیل صابون جامد به صابون مایع استفاده می شود و همچنین صمغ گیاهی که در اصطلاح محلی اوزو (زودو) نامیده می شود و از آن به صورت لعاب در نمدهای چوپانی برای غیر قابل نفوذ بودن در مقابل آب مورد استفاده قرار می گیرد.

در یکی از کارگاه های استهبانات از نوعی کرک ، نمدهایی تولید می گردد که از انواع دیگر نمد که در نقاط مختلف استان فارس تولید می شود ، مرغوب تر است و مواد اولیه آن کمیاب و گران است در اصطلاح به آن پتو می گویند. به علت وزن زیاد نمد صادرات آن رونقی ندارد. از معایب این کار فصلی بودن آن است و به این علت نمدمال ها درآمد فوق العاده کمی دارند.

نمد مالی

مراحل  تولید:

• جور کردن پشم : معمولاً نمدمالان فعالیت خود را از اوایل فروردین ماه آغاز و در اواخر مهرماه پایان می دهند. بهترین پشم ، پشم  شش ماهه اول سال یا بهاره  گوسفند است و در نواحی خراسان ، آذربایجان ، فارس ، لرستان ،خوزستان ، کردستان ، باختران و اصفهان به دست می آید. برای زمینه نمد نیز بیشتر از رنگ های طبیعی پشم هم چون سفید، سیاه، بور، قهوه ای (شتری) و برای نقوش از پشم های رنگ شده با رنگ های گوناگون استفاده می شود. در این مرحله نمدمالان پشم ها را از لحاظ رنگ و نوع، طبقه بندی نموده و هر کدام را به طور جداگانه شسته و در آفتاب خشک می کنند .
• تهیه قالب : اندازه فرآورده های نمدی استاندارد نیست و به اندازه دلخواه و یا به خواست متقاضی می باشد. نمد ترکمنی به شکل منحنی است و نحوه اندازه گیری آن به وسیله وجب دست که در ترکمنی به قاریش معروف است انجام می گیرد. برای این کار از قالب های حصیری و کرباسی استفاده می شود. 
• حلاجی پشم : در این مرحله نمدمال پشم جور شده را توسط شانه و کمان و هشته، حلاجی کرده تا آماده مالیدن گردد. در بعضی از مناطق قبل از حلاجی با دست ، آن را به کارگاه های پشم ریسی می دهند تا به طور جداگانه هر کدام از پشم ها که پیش از آن طبقه بندی شده ، حلاجی شود. روش دیگر حلاجی و پشم زنی ، روش ماشینی یا صنعتی است که توسط ماشین های مخصوصی انجام می شود.
• رنگرزی : نمدمال پس از حلاجی پشم نسبت به رنگ کردن آن قسمت از پشم هایی که باید به طور رنگی مورد استفاده قرار گیرد اقدام نموده و پس از خشک کردن آن ها کار خود را آغاز می کند. 
• نقش زنی و در نهایت تهیه نمد :  شيوه كار نمدمالی از دير باز تاكنون تغيير زيادی نكرده و تفاوت كار نمدمالان مناطق مختلف ايران اندک است. در مناطق ترکمنی به این صورت است که نمدمال در این مرحله قالب حصیری که در زبان ترکمنی به آن قامیش می گویند و یا حصیر را بر روی زمین پهن کرده (برخی از نمدمالان قبل از حصیر، پارچه کرباس را پهن کرده آن گاه حصیر را بر روی آن می گذارند) و با پشم های رنگین ، نقش مورد نظر را بر روی آن منتقل می کنند.نقش زنی در مناطق ترکمن نشین ابتدا با رنگ سیاه، سپس با رنگ قرمز دورگیری انجام می شود ( گاهی نیز این ترتیب تغییر می کند ). در صورتی که نمدمال بخواهد نمدی دو رو داشته باشد پس از آن پشم های رنگین را متناسب با طرح، روی پشم های کوتاه کنار هم می چینند. برخی از نمدهای استان گلستان دو رو بوده و نقش پشت نمد ساده تر از نقوش روی آن است. برای ایجاد نقوش، پشم‌های رنگين را به‌ صورت رشته‌هايی درآورده و به شكل نقوش گوناگون بر روی حصير رسم می كنند. در این مرحله هم زمان با نقش زنی، آب و محلول صابون را بر روی پشم ها می پاشند و عمل افزودن پشم را با توجه به ظرافت و یا زمختی نمدی که تهیه اش مورد نظر است آن قدر ادامه می دهند تا پشم ها روی قالب هم سطح گردد. سپس مجددا روی آن محلول آب و صابون می پاشند.

نمد مالی ترکمن

نقش زنی در مناطق کوهستانی کمی متفاوت است. فارس ها پس از پهن کردن قالب، برای اجرای نقشه، الیاف پشم حلاجی شده رنگی را به صورت فتیله در می آورند . سپس در جاهای خالی و بین فتیله ها، معمولاً از پشم قرمز استفاده می کنند. وقتی كار نقش بندی پايان پذيرفت، پشم حلاجی شده مخصوص زمینه را به قطر يكسان روی نقوش می گذارند، سپس روی پشم ها محلول نيم‌ گرم آب و صابون ريخته و آن را به‌ همراه حصير و كرباس زيرين آن لوله می كنند و با طنابی آن را بسته و نمد مالی را آغاز می کنند. ضمن وارد كردن فشار، نمد لوله شده را از اين سر به آن سر كارگاه می غلطانند و هرچند يک بار، آن را باز كرده و محلول آب و صابون روی آن می پاشند. در حین ماليدن نمد، اطراف آن از حدود حصير فراتر می رود، به همین خاطر كناره های نمد را تا زده و روی نمد بر می گردانند و مجددا نمد را با حصير و كرباس لوله كرده و به مالش ادامه می دهند، نمد هم در طول و هم در عرض مالیده می شود.مالیدن آن یک روز طول می کشد. برای هر 50 سانتی متر مالیدن نمد به یک نفر جهت مالش نیاز است ، سپس آن را به مدت سه تا چهار روز در فضای باز می گذارند تا رطوبتش خشک شود.

گذاشتن پشم زمینه بر روی نقوش ایجاد شده

مراکز تولید نمد

نمدمالی در مناطق روستایی علی آباد کتول ، سمنان ، گنبد کاووس ، کلاله ، آق قلا ، روستاهای مازندران ، سبزوار ، قوچان ، خراسان رضوی ، لرستان ، کردستان و بندر ترکمن رواج دارد. نمدمالی در استان گلستان در شرایط مطلوب تری قرار دارد و از عمده مراکز تولید آن ، منطقه ترکمن صحرا می باشد.

از نمدهای معروف ایرانی ، نمد ترکمن است که در ترکمن صحرا به آن «کِچِه» می گویند. نمد ترکمن مربوط به قوم یموت است و هم اکنون در مناطق یموت نشین رواج دارد. ترکمن ها به نمد مالی «کچه باسماق» می گویند و از آن برای پوشاندن دیوارهای آلاچیق استفاده می کنند.

از کچه های تیره برای فرش کردن کف و دیواره آلاچیق استفاده می کنند که گاهی دارای نقوش تزئینی می باشند. در بیشتر نقاط ایران نمدمالی توسط مردان انجام می شود ولی نمد ترکمن را زنان تولید می کنند.

نمدهای ترکمن انواع مختلفی دارند اما از لحاظ کاربرد های قدیمی نمد که مرسوم بوده :

• نمدهای نقشدار یکرو و دورو
• نمد زیر انداز
• نمد زیرانداز ریشه دار
• نمد مخصوص آلاچیق
• نمد مخصوص کرسی
• نمد مخصوص عباد
• نمد باری زین و پوشش اسب

نقوش نمد ترکمن:

شاخ قوچی (برای گله داران سمبل نسل و برکت است) ، پستانک یا ازمیک ، آلاچیق ، دودکش یا تونیک ، گردونه یا چرخ ارابه ، دم عقرب زرد ( ساری ایچان ) ، گل یقه ( گل یاقا ) ، ماهی ( یترانه ) بسیاری از هنرمندان جهان از نقوش انواع دستبافت در ایران الهام گرفته و یا نقوش را مورد تقلید و برداشت خود قرار دادند.

نمدمالان معمولا نقوش نمدی را به طور ذهنی بر روی قالب نمد اجرا می کنند و این نقوش مانند گنجینه ای از پیشینیان سینه به سینه به ارث رسیده است. گاهی در نمدها نقوشی دیده می شود که هیچ شباهتی به نقوش سنتی ندارند زیرا ذهنی بافی، گاه باعث می شود که نمدگر نقش هایی را بیافریند که متفاوت با سایر نقوش سنتی باشد.

نقوش نمد:

دوگل ، چهارگل ، بته جقه ، بوته ای ،  ترنجی ، مجسمه ای چهارگوش ، مجسمه ای بیضی ، صلیب ، کبوتر ، عقاب ، اسب ، درخت ، مار ، عقاب و پرنده ، شیر ، شطرنجی ، ستاره ، نقوش گیاهی ، مرغابی
نقوش دورگیری می شوند یعنی پیرامون نقش مایه با رنگی به جز رنگ اصلی نقش احاطه می شود.

نقوش نمد

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع:

• نمدمالی یک نمونه از صنایع دستی کشور / مجله بورس/ شماره 101 / آذر 1350
• نمدمالی صنعت باستانی کشور ما / غ.حضرت / مجله فرهنگ مردم / میزان و عقرب 1360 / شماره 6
• نمدمالی/ نعمت ناظریان / دانشگاه انقلاب / خرداد 63 / شماره 36
• جایگاه بهره وری و اثربخشی در خلق آثار هنری با تاکید بر هنر نمدمالی ترکمن صحرا / مهناز شایسته فر / کتاب ماه هنر/ شهریور 1390 / شماره 156