کرباس بافی

کرباس بافی ( Canvas weaving )

ماده اولیه تهیه کرباس پنبه است. از پنبه به دلیل نرمی ، مقاومت و سهل الوصول بودن تهیه آن استفاده می شود.
بافندگان این پارچه به طور عمده ، زنان خانه دار می باشند. کرباس به وسیله دستگاه های ساده و دو وردی نساجی به عرض 35 تا 70 سانتی متر بافته می شود و تار و پود آن از نخ پنبه ای دست ریس است.
طول چله از 20 الی 80 متر در نوسان است و به نیاز بافنده بستگی دارد.
مرکز تولید این پارچه در استان یزد ، در شهرهای اردکان ، میبد ، خرانق و ... می باشد و از آن برای بسته بندی کالا ، لایه لباس ، آستری کفش و غیره استفاده می شود.
در گذشته کرباس بافی از صنایع دستی شهرستان نجف آباد بوده است و از مهم ترین منابع درآمدی این شهرستان محسوب می شده است. اما با ورود صنعت قالی بافی ، این حرفه از رونق افتاد و به فراموشی سپرده شد.
کرباس بافی در میان مردم نجف آباد به کار بافی معروف است.

مراحل تهیه : 

• حلاجی و ریسیدن پنبه
• آهار زدن و رنگرزی کلاف ها
• پیوند زدن و بافتن پارچه

ابتدا وش ( پنبه پاک نشده ) را از داخل پوسته یا برگ آن جدا کرده ، داخل سبد تکان داده تا برگ و چوب آن جدا شود. سپس برای به دست آوردن پنبه خالص آن را در چرخ « وش بری » ریخته و با حرکت جانبی چرخ ، پنبه دانه ها را از پنبه خالص جدا می کنند. با کمان حلاجی الیاف پنبه را از هم باز می کنند. سپس با وسیله ای به نام « لو » پنبه ها را لوله و یا در اصطلاح «چله» می کنند تا ریسیدن راحت تر انجام پذیرد. با استفاده از چرخ نخ ریسی یا «چرخ کلون دار» پنبه های چله شده را می ریسند. با چرخاندن دسته (کلون )کنار چرخ ، دوک جلو چرخ تاب خورده و نخ ها دور دوک رشته می شوند.مقداری از این نخ دور دوک جمع شده را در می آورند که به این حالت « دشکی » می گویند. با استفاده از دستگاه پله کلون دشکی ها را به صورت کلاف در می آورند.سپس مقداری از نخ کلاف شده را در آورده ، سر نخ را گر هزده و کنار می گذارند . به همین منوال کلاف های دیگر را آماده می کنند.
نخ های بافت را آهار داده و سپس برای ماسوره کردن جدا می کنند. (اگر به نخ رنگی نیاز بود قبل از ماسوره کردن ، کلاف ها را با رنگ های طبیعی چون پوست انار ، پوست گردو ، کاه ، ریشه درخت زردآلو .. رنگرزی می کنند.)
نخ ها را با دست یا چرخ دور ماسوره می تاباندند. ماسوره از جنس چوب یا نی است. قبل از استفاده ماسوره ها ، برای سهولت در روند کار ، آن را کمی داخل آب قرار داده و بعد داخل ماکو قرار می دادند. جنس ماکو نیز از چوب است و میله ای فلزی به نام میل ماکو دارد. میل ماکو از درون ماسوره رد شده است. سر نخ در دهانه ماکو قرار دارد با مک زدن نخ را از سوراخ آن عبور داده و ماسوره را داخل ماکو قرار می دهند.
بعد از ماسوره کردن نخ های پود پارچه ، نخ های تار را جهت پیوند زدن به تارهای قبلی روی دستگاه آماده می کنند. برای انجام این کار ، با دستگاهی چوبی به نام «چرخیجه» کلاف های نخی را که کنار گذاشتند ، یکجا و به صورت کلاف بزرگتری در می آورند.
چرخیجه در دو نوع کوچک ( فرنگی ) و بزرگ موجود می باشد.
چرخیجه کوچک را در یک سمت اتاق قرار داده و کلاف های نخ را دور آن ها می انداختند . سر نخ ها را یکجا به دور چرخیجه بزرگ وصل کرده و به صورت کلاف بزرگی آن را جمع می کردند. حرکت چرخیجه های کوچک با وسیله ای که به راحتی حرکت دورانی داشته باشد و حرکت چرخیجه بزرگ با دست انجام می گیرد. تار ها به اندازه ای است که نیاز به پیوند زدن و اضافه کردن تار های جدید دارد. بافنده از کلاف بزرگ دسته از نخ ها را در آورده و از وسط قیچی می کند.سپس باری چسباندن تارهای جدید به تار های قبلی از ماده چسبنده ای (مانند آب قند) استفاده می کند. سپس تک تک تار ها را جدا جدا با تار های قبلی میان انگشتان گرفته و تاب می دهد. عمل پیوند زدن باید در شرایط آب و هوایی مناسب صورت گیرد زیرا رطوبت زیاد هوا باعث شده تا نخ ها دوباره از هم باز شوند.

چرخیجه

ابزار و وسایل مورد نیاز برای بافت توسط دستگاه کرباس بافی

نی ، نورد و سیخ نورد ، شانه ، سرکچک ، کپی کار ، سوزنی ، پادفشار و چوب پادفشار، چوب میان کار ، ماکو ، قابیل و میخ چاله (دو چوبی که در فاصله مشخصی با دستگاه قرار دارند.)

نی : هشت عدد نی در دستگاه کنار هم قرار می گیرند. نخ هایی به دور آنها پیچیده شده که در تار های پارچه از بین نخ ها به طور مرتب عبور کرده اند. به این قسمت از دستگاه در گویش محلی «گل و شونه» می گویند که یکی از اجزای مهم این دستگاه است. دهنه بافت را با این ابزار شکل می دهند.، نخ های پود به راحتی از بین نخ های تار عبور کرده و عمل بافندگی انجام می شود.

پادفشار : محلی است برای قرار دادن پاهای بافنده ، از جنس چرم است و از سمت بالا به چوب پادفشار وصل شده و از پایین داخل گودالی رها است. پس از عبور ماکو با فشار پا بر روی تسمه ها جای تار ها عوض می شود. دستگاه کرباس بافی دو وردی است ؛ از این رو حرکت آن ها در هر ردیف بافت عکس هم تنظیم می شود.

شانه : به صورت سرتاسری قرار دارد و پس از هربار عبور ماکو ، شانه با دست به جلو کشیده می شود تا عمل کوبش صورت پذیرد و پود ها کاملا روی هم نشانده شود.

نورد و سیخ نورد : برای تاباندن و جمع کردن پارچه های بافته شده از آن استفاده می شود. نورد به وسیله میله ای فلزی به نام سیخ نورد چرخانده می شود تا قسمت بافته شده در جلوی کار شل نشود.

سوزنی : دو چوب دراز و باریک در کنار هم است که در انتهای هر کدام سوزنی وجود دارد .هدف از قرار دادن این چوب ها در جلو پارچه این است که اندازه پارچه ثابت پیش رود و همچنین پارچه هنگام بافت چین و چروک پیدا نکند.

قابیل : چوبی است در قسمت بالای دستگاه که نخ های وصل شده به دستگاه ، از سمت بالا به این چوب که داخل دیوار جای گرفته است متصل می شوند. 

میخ چاله : چوبی است در قسمت جلوی دستگاه که با فاصله و عمود بر زمین وصل شده تا کلاف نخ های مربوط به تارها به این چوب وصل شده و کار بافت راحت تر صورت گیرد.

چوب میان کاری : چوبی است که هنگام بافت بین تارها قرار می گیرد تا کار شل نشود.
دستگاه کرباس بافی باید در محل مناسبی قرار گیرد تا پاهای بافنده هنگام بافت بتواند به راحتی روی پافشار ها قرار گرفته و حرکت کند به همین خاطر آن را روی گودال یا در گوشه ایوان قرار می دهند.

کارگاه کرباس بافی

بافت
پس از قرار دادن ماسوره نخ شده داخل ماکو ، آن را از بین دو ردیف تارهای زیر و رو عبور داده ، شانه سرتاسری با دست به جلو کشیده می شود تا پود رد شده کاملا بر پود قبلی بنشیند. بافنده پادفشار را به حرکت در آورده و جای تار ها را با هم عوض می کند. با حرکت دادن سیخ نورد داخل نورد ، پارچه های بافته شده دور چوب نورد جمع می شوند تا کار رها نگردد. در نهایت طناب وصل شده به قسمت انتهایی کلاف را شل کرده تا کلاف کمی رها شده و تار ها ادامه پیدا کنند.

مشخصات کرباس مرغوب

• محکم بودن و صاف بافته شدن و داشتن کناره های تمیز
• نداشتن نقص و به اصطلاح « زده نداشتن » بافت ( زده های ایجاد شده در بافت ، ناشی از مواد زائد پنبه مصرفی در ریسیدن و اشتباه در نخ ریسی می باشد. )
• اگر بافنده هنگام بافت بعضی از تارها را رها کرده و اصطلاحا پود از بین تارها عبور نکند و نخ لای بافت قرار نگیرد و یا بالعکس، پودها رها شوند بافت دچار ایراد می شود.

موارد مصرف کرباس

کرباس معمولا به رنگ سفید بافته می شد یا به صورت چاپ قلمکار در می آمد و یا با نخ های رنگی در طرح های مختلف بافته می شد. 

• کرباس قلمکار : کرباسی که برای چاپ قلمکارمورد استفاده قرا می گرفت توسط چیت سازها و به رنگ سفید خریداری می شد. پارچه های قلمکار عمدتا برای سفره غذا خوری ، رو لحافی ( لحاف کرسی ) تولید و استفاده می شد.
• کرباس مینایی : پارچه های سفید بافته شده ، توسط رنگرز در رنگ های آبی و سورمه ای رنگرزی شده و در دوخت لباس از آن استفاده می شود. همچنین در لحاف تشک نیز از این کرباس استفاده می شد.
• کرباس نقش دار : برای بافت این نوع کرباس ، نخ های کلاف شده مربوط به این پارچه قبل از شروع کار رنگرزی شده و سپس ماسوره می شود و در نهایت نقش ها را با توجه به عبور ماکو از بین تارها ایجاد می کردند که این کار بستگی به رنگ عبور داده شده داشت. رنگ های متداول آن آبی ، صورتی ، سورمه ای و قرمز بودند.

مصارف این نوع پارچه در چادر رختخوابی ، چادر سری ، بقچه باغی ، چادر ورکاری^[1] و برخی موارد خاص است. 

از دیگر مصارف پارچه کرباس در تخت گیوه های معروف به گیوه ملکی نجف آباد است که به صورت چند لایه در تخت گیوه دوخته می شد.
چادر ورکاری : بافته ای در رنگ های آبی و صورتی بود که زنان از آن برای خود چادر می دوختند . برخی رنگ های دیگر با بافت سه تا زیر ، سه تا رو ، رنگ آمیزی و بافته می شد.

پانویس

1. چادر ورکاری : بافته ای در رنگ های آبی و صورتی بود که زنان از آن برای خود چادر می دوختند. برخی رنگ های دیگر با بافت سه تا زیر ، سه تا رو ، رنگ آمیزی و بافته می شد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• کرباس بافی نجف آباد / سید علی مجابی ، مینا کرباسی نجف آبادی / مجله فرهنگ مردم / بهار 1385 / شماره 17