ابریشم بافی

تاریخچه

ابریشم به عنوان ظریف ترین ، محکم ترین ، پردوام ترین و درخشان ترین نخ جهان از سابقه ای به قدمت تمدن بشری برخوردار است و اصلی ترین مورد مصرف آن بافت پارچه های ابریشمی می باشد. بررسی تاریخ و سیر تحول جامه ملل نشان می دهد که فاخرترین لباس ها همواره از پارچه های ابریشمی دوخته شده است.

بنا به شواهد تاریخی ، کشف کرم ابریشم و پرورش آن برای نخستین بار در چین باستان و حدود 2500 سال قبل از میلاد اتفاق می افتد. چینی ها پس از کشف ابریشم و استفاده از آن در تهیه انواع پارچه ها و پوشاک توانستند سال های متمادی آن را هم چون یک راز از دیگران خصوصاً مردم سایر کشورها پنهان دارند اما پس از گذشت حدود 2000 سال پنهان کاری، دیگر جوامع از جمله ژاپن و ایران به این اطلاعات دست یافته و آن را رواج و گسترش دادند.

ایرانیان در دوره هخامنشیان ابریشم را شناخته و نسبت به تهیه و تولید انواع پارچه های ابریشمی اهتمام داشته اند و یکی از عوامل پیدایش و پیشرفت صنعت ابریشم در ایران آن زمان وجود روابط بازرگانی ایران با کشورهای شرقی و در مسیر ارتباطی بین شرق و غرب قرار گرفتن آن و از همه مهمتر دسترسی مستقیم به جاده ابریشم می باشد. در همین دوران طبرستان (مازندارن و گیلان امروزی) از ولایات مهم ایران بود که قرن ها از مراکز عمده صدور ابریشم محسوب می شد. در زمان اشکانیان برای اینکه تجارت ایران و جاده ابریشم همچنان پر رونق و محفوظ بماند ، نخستین قرارداد تجاری بین چین و حکومت اشکانیان منعقد می گردد. علاوه بر آن کارگاه های تهیه ابریشم در سایر شهرستان های ایران از جمله یزد ، بم ، جندی شاپور و شوشتر نیز دایر می شود و همچنین شهر سرخس به دلیل تولید چادرهای زنانه ، دستمال ، عمامه و غیره و قرار داشتن در مسیر راه ابریشم از شهرت زیادی برخوردار بوده است. همچنین در گرگان و طبرستان نیز پارچه هایی به سبک پارچه های ابریشمی چین تهیه می گردید.

دوره صفویه را می توان عصر شکوفایی این هنر صنعت نام برد. بطوریکه میزان تولید ابریشم در این زمان تا 3000 تن بر آورد شده است و مناطقی نظیر: مازندران ، خراسان ، اصفهان ، یزد ، کرمان و کاشان از جمله مراکز تولید پیله و ابریشم در آن زمان بوده اند.‏

اولین کارخانه مدرن ابریشم کشی ایران اولین بار اواسط قرن نوزدهم در دوره ناصر الدین شاه قاجار بنا شد که فعالیت آن پس از مدت کوتاهی متوقف گردید.

در زمان احمد شاه قاجار بیش از 100 کارخانه ابریشم کشی در کشور به ویژه در گیلان تاسیس شد. و از این دوره صنعت تولید ابریشم در گیلان شکوفا گردید و سهم عمده تولید ابریشم ایران از این استان تامین می شد. در اواخر سلطنت قاجار به دلیل بی توجهی به این فعالیت و از طرفی شیوع بیماری مهلک پبرین مجددا دوره رکورد این صنعت شروع شد و میزان تولید ابریشم به کمتر از 100 تن کاهش یافت، پس از شناخت عامل بیماری توسط «لوئی پاستور» این صنعت مجددا در ایران رونق گرفت.

امروزه این هنر ارزنده به لحاظ مشکلات اقتصادی، سال های زیادی است که از رونق افتاده و در شرایط حاضر فقط در معدود نقاطی از کشور به بافت پارچه های ابریشمی اقدام می گردد.

تعریف

ابریشم ماده ای از جنس « فیبروین / Fibroin » و « سریسین / Sericin » است که کرم ابریشم آن را به صورت رشته باریک ، ظریف و شفافی به دور خود می تند و پیله می سازد. کرم ابریشم نوزاد حشره ای به نام « بومبیکس موری / Bombix mori » است که از برگ درخت توت تغذیه می کند. نوع دیگری از کرم ابریشم در چین و هند از برگ درخت بلوط تغذیه می کند که پارچه معروف به « شانتوگ » نیز از آن حاصل می شود.

در حقیقت ابریشم لیفی است پروتئینی که به فرم رشته از دهان حشره کرم ابریشم ریسیده می شود ، این حشره لیف ابریشم را به دور خود تنیده و پیله ابریشم را درست کرده و در داخل آن بسر می برد. برای اینکه به الیاف ابریشم آسیبی نرسد، کرم ابریشم را بوسیله گرما و یا بخار آب خفه می کنند تا موقع خروج به پیله ها صدمه ای وارد نشود. بعد از خفه کردن کرم، پیله ها را باز می کنند و الیاف ابریشم پیوسته ای بدست می آورند که ممکن است هر یک به صدها متر برسد.

نخ ابریشم با استفاده از الیاف ابریشم تهیه می شود. برای این منظور می بایست پیله ها که فقط به صورت یک کلاف ابریشم است، با دستگاه ریسندگی باز شود. برای این منظور ابریشم پیله ها در حالیکه در آب گرم قرار دارند، به وسیله ماشین ریسندگی ریسیده و باز می شوند. الیاف ابریشم را توسط ماشین های ابریشم کشی به هم می ریسند و نخ ابریشمی به دست می آورند. نخ ابریشمی بصورت کلاف بدست می آورند که برای تهیه یک کیلو ابریشم خام 4500 پیله لازم است و هر پیله در حدود 1000 متر نخ ابریشم می دهد. به پرورش کرم ابریشم نوغانداری گفته می شود و در گذشته نوغانداری و ابریشم بافی به عنوان یکی از صنایع دستی پایه و پر اهمیت ایران رواج داشته است.

پارچه ابریشمی سبک وزن ، در زمستان گرم و در تابستان خنک است. پارچه ای محکم و با ظاهری ظریف و لطیف و مقاوم در برابر چروک و دارای درخشندگی خاصی است. این پارچه ها از پارچه های تجملی به شمار می روند.

امروزه در بسیاری از موارد ، الیاف مصنوعی جایگزین الیاف طبیعی شده و فقط نام های قبلی حفظ شده است ؛ مانند ابریشم چینی ، ابریشم هونا ، پونژه ، شانتوگ ، کرپ دوشین و سورا. همچنین برای کاهش قیمت ، ابریشم را با الیاف دیگر مخلوط کرده و با آن پارچه می بافند. گاهی نیز الیاف ابریشم را برای ایجاد اثر خاصی در ظاهر پارچه با الیافی دیگر مخلوط می کنند که این نوع پارچه ها معمولی نیستند.

• ابریشم چینی

پارچه ابریشمی با بافت ساده ، شفاف و سبک وزن است که در چین و ژاپن بافته می شود نخ های تاروپود آن یکنواخت و منظم و بسیار نرم هستند که رنگ می شوند و یا این که طرح را بر روی آن ها چاپ می کنند.
اولین بار این پارچه در 1200 سال قبل از میلاد مسیح در چین با نخ ابریشم کرم بومبیکس بافته شد. امروزه این پارچه به طور کامل با الیاف مصنوعی بافته می شود.

• ابریشم خام

به ابریشمی گفته می شود که از روی پیله باز شده و هنوز صمغ یا سیرین آن کاملا گرفته نشده است. ممکن است که ابریشم از یک یا دو فیلامنت تشکیل شده باشد. برای تهیه آن پروانه را در داخل پیله می کنند و بدین ترتیب پروانه برای خارج شدن پیله را پاره نکرده و نخ یکسره خواهد بود. گاهی از روش فریز کردن برای کشتن پروانه ها استفاده می کنند که در این صورت پروانه به جای خفه شدن به خواب می رود. با فریز کردن سیرین ابریشم نیز با حرارت اضافی به ابریشم غیر طبیعی و تقلبی تغییر نخواهد کرد و ابریشمی مرغوب تر را با ضایعات کم می توان از روی پیله باز کرد.
گاهی به نادرست به ابریشم خام ، ابریشم وحشی می گویند. 

• ابریشم وحشی

به ابریشم طبیعی غیر پرورشی « ابریشم وحشی » گفته می شود. این نوع ابریشم در مقایسه با ابریشمی که از کرم پرورش یافته گرفته می شود یکنواختی کمتری داشته و خشن و زبر است. چین از بزرگترین تولید کنندگان نوعی ابریشم وحشی در جهان است.

مواد و لوازم ابریشم بافی

1) کارگاه : که باید دارای نور کافی باشد. برای این منظور حداقل پنجره ای به ابعاد یک پنجم کف کارگاه نصب شود. همچنین محل نصب لامپ ها طوری باشد که برای بافنده ایجاد خیرگی و سایه نکند.

2) دار ابریشم بافی : دار باید سالم و عاری از هرگونه شکستگی باشد و در ضمن دارای تکیه گاه مناسب از جنس نرم و پوشش پلاستیکی باشد و پهنای آن از 35 سانتیمتر کمتر نباشد.

مواد و ابزار ابریشم بافی

مواد و ابزار ابریشم بافی شامل مواد اولیه (نخ ابریشمی ، نخ پنبه ای ، رنگ های گیاهی و معدنی) دستگاه سنتی و ابزار می باشد:

الف) مواد اولیه :

مواد اولیه مورد استفاده در ابریشم بافی تقریبا فقط شامل نخ می گردد.

1. نخ چله : در زبان محلی به آن تانه ، گوله نخ یا نخ گرد می گویند و جنس آن از ابریشم بوده و تاب این نخ 4 یا 5 لا است. ابریشم بافان استان نخ چله را از پیله های ابریشم که خود پرورش می دهند تهیه می کنند.
2. ابریشم جفت بافت : که در زبان محلی به آن بافه می گویند و به عنوان پود از آن استفاده می کنند.
3. نخهای طلایی و نقره ای رنگ : که جهت تزئین به عنوان پود از آن استفاده می کنند.
4. رنگ : شامل رنگ طبیعی (روناس ، پوست گردو و پوست انار و غیره) و رنگ شیمیایی (آبی ، مشکی ، قرمز و سبز) بوده و برای رنگرزی نخ ها از آن استفاده می شود.

ب) دستگاه بافت :

کارگاه که از چند قسمت تشکیل شده است و در دو نوع زمینی یا چاله ای و سطحی یا بدون چاله نصب می شود. اجزای آن شامل موارد زیر است:

1. نورد : چوبی است استوانه ای شکل و به قطر 15 الی 20 سانتیمتر و به طول 132 سانتیمتر که بر روی دو پایه پوبی مستقر شده است. کارکرد آن در کارگاه محکم کردن نخ ابریشم و تابیدن پارچه بافنده به دور آن و ردیف کردن نخ ها جهت بافندگی است. نورد بوسیله یک پارچه چوبی به زمین محکم می شود.
2. نورد گردان : چوبی که بوسیله آن نورد را می گردانند.
3. پایه : دستگاه بافندگی دارای شش پایه چوبی می باشد. دو پایه در جلو و پشت ، برای محکم کردن تارهای بافندگی و دو پایه برای نگه داشتن نورد و دو پایه برای متصل کردن پدال به زمین است.
4. شانه : ابزاری است چوبی با دندانه های چوبی یا فلزی که در ابعاد 48 در 20 سانتیمتر ساخته می شود. وظیفه شانه این است که پس از عبور پود از تارها آنها را محکم به هم بکوبد.
5. قرقره : ابزاری است که به صورت جفت در بالای گورد قرار می گیرد . قرقره ها از یک طرف بوسیله نخ به چهار چوبه دار و از طرف دیگر به گورد متصل می شود. وظیفه آنها تنظیم کار گورد است. طول آنها 22 سانتیمتر و عرض آنها 6.5 سانتیمتر بوده و تماما از چوب ساخته شده اند.
6. پدال : از چوب ساخته شده است و با شکلی شبیه پدال و وسایل نقلیه در پائین دستگاه بافندگی قرار دارد. پدال بوسیله نخ از یک طرف به زمین و از طرف دیگر به گوردها متصل می باشد. تعداد آنها دو عدد است که پای بافنده بر روی آنها قرا می گیرد. وظیفه آنها کشیدن گوردها به پائین بوده و عموما طول آنها 27 سانتیمتر و عرض آنها 9 سانتیمتر است.

ج) ابزار

1. ماکو : چوبی که ماسوره در داخل آن قرار گرفته و پود را از بین تار ها عبور می دهد. اندازه بیرونی آن 28 در 5 سانتیمتر و قسمت داخلی آن 13.5 در 14 سانتیمتر است.
2. ماسوره کوچک : ساخته شده از نی است و نخ های بافندگی (پود) به دور آن پیچیده شده و برای بافندگی در داخل ماکو قرار می گیرد. طول آن 7 سانتیمتر و قطر آن 1.5 سانتیمتر است.
3. ماسوره بزرگ : طول آن 10 سانتیمتر و قطر آن 2 سانتیمتر است و نخ چله بدور آن پیچیده می شود.
4. گورد : ابزاری است که از ترکیب سه نی و نخ های پنبه ای ساخته شده است. طول آن 57 و عرض آن 18 سانتیمتر بوده و از قسمت بالا به قرقره و از پائین به پدال دستگاه بافندگی متصل می باشد. وظیفه گورد بالا و پائین بردن تارهای بافندگی جهت عبور دادن پود است.
5. چرخ : برای آنکه نخ ها را داخل ماسوره بپیچند از دستگاهی استفاده می شود که به آن چرخ گویند.

مراحل کار ابریشم بافی

1) تهیه ابریشم خام

قبل از شروع به کار ابریشم بافی نخست باید ابریشم تهیه نمود. جهت تهیه تارهای ابریشم بایستی رشته حیات پیله را قبل از رسیدن به مرحله شفیرگی قطع و به اصطلاح آن را خفه نمود تا از تبدیل آن به پروانه جلوگیری شود. جهت این اقدام معمولا در این منطقه پیله ها را به مدت یک الی دو روز در آفتاب پهن می کنند و یا با بخاردادن این اقدام را انجام می دهند، البته روشهای صنعتی و پیشرفته نیز بکار می رود. سپس پیله های ابریشمی راکه در این مرحله پیک نامیده می شود، داخل دیگ های آب جوش چدنی « پاتیل » بنام محلی قازان می ریزند برای این امر حداقل به دو نفر نیاز است. یک نفر در کنار دیگ نشسته و پیله ها را به هم می زند این عمل باعث می گردد که تارهای ابریشم در روی آب دیگ جمع شوند در این موقع تارهای فوق را از دیگ گرفته و از درون فلزی که دارای 3 تاب با قطر حدود 2 سانتی متر عبور می دهند. سپس روی یک قرقره چوبی عبور داده و به دور محور دستگاهی که با دست می چرخد که در گویش ترکمنی نیز بدان « کلدان » نیز گفته می شود، کلاف می کنند. ابریشم خامی که بدین صورت تهیه می شود، با آب سرد آب کشیده و سپس خشک می شود. رایجترین رنگهای مورد استفاده در ابریشم بافی رنگهای آبی، قرمز ، سبز و مشکی می باشد که در گذشته از رنگهای طبیعی چون روناس ، پوست گردو ، پوست انار و … استفاده می شده که دارای ثبات بالایی بوده ولی امروزه از رنگهای شیمیایی با دوام کم، استفاده می نمایند.

2) بافت ابریشم

برای چله کشی در بافت پارچه های ابریشمی از روش چله دوانی استفاده می شود به این طریق که به تعداد مورد نیاز پایه های چوبی در زمین نصب می کنند فاصله بین هر دو میله 20 سانتیمتر در 1.5 متر است نخ های ابریشمی رنگین را با هم کشیده و به ترتیب از میله اول پیچیدن را آغاز می کنند. (این عمل را آنقدر ادامه می دهند تا تعداد تارهای آن ها به 80 تار برسد در ابریشم بافی هر 80 تار یک چله به حساب می آید و برای بافت از 10 چله استفاده می کنند در پایان کار تارها را به صورت یک کلاف بزرگ جمع آوری کرده و به روی دستگاه ابریشم بافی سوار می نمایند.) سپس تارهای ابریشم گلوله شده را بین نخ های پنبه ای که به دورنی متصل است عبور می دهند. پس از آماده شدن دار، بافنده بافت را با فشار پدال شروع نموده وموجبات بازشدن تارها از هم، و عبور پود از آن فضا را فراهم می سازد. آنگاه شانه را محکم برروی پودها می کوبد. به همین ترتیب با تکرار این مرحله طرح خاصی که از قبل طراحی شده بافته می شود. لازم بذکر است در بافته های ترکمنی و رامیان اختلافاتی در زمینه طرح و رنگ وجود داشته است. بعنوان مثال در بافته های ترکمنی بیشتر از طرح راه راه عمودی و حاشیه دار استفاده می نمایند اما در مناطق رامیان و مینودشت اغلب از چهارخانه و حاشیه دار بهره می گیرند.

موارد مصرف ابریشم

1) پارچه بافی

ابریشم هم در بافت پارچه های لطیف و خنک مناسب فصل گرما و هم در لایه آستر خزهای زمستانی به عنوان عایق حرارتی گرم مورد استفاده قرار داشته است. از موارد دیگر مصرف ابریشم بافی می توان به لبه یقه، سرآستین و پیش سینه لباس های محلی فاخر اشاره کرد.

2) شعر بافی

شعر به معنای مو است و به خاطر شباهت تارهای ابریشم به مو این اسم را روی آن گذاشته شده است. در حقیقت شعر بافی بعد از قالی بافی رایج ترین حرفه در کاشان بوده است و هنوز کارگاه هایی در محلات قدیم باقی مانده که پیرمردها در آنها پشت دستگاه های شعر بافی تارها را می بافند و هر چند بار که شکل کار دستگاه را توضیح میدهند کمتر میفهمی؛ دستگاهی به ظرافت یک دستگاه پیانو و پیچیدگی دستگاه چاپ. به هر دستگاه شعر بافی یا مخمل بافی کارخانه می گفتند. مصرف کننده فعلی این پارچه ها کرد های ایران و عراق هستند که به عنوان سر بند یا کمربند از آن استفاده می کنند.

پیرزن هنرمند در حال کار بر روی دستگاه شعر بافی

3) مخمل بافی

مخمل ، نوعی پارچه ابریشمی پرزدار و نوع پیشرفته تر و پرکارتر آن ، مخمل برجسته است که از زری هم قیمتی تر است.

4) فرش بافی

امروزه بافت فرش و قالی ابریشمی بسیار رونق دارد و قالی ابریشمی ایران به کشورهای مختلف جهان صادر می شود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• نساجی سنتی ایران / حسین یاری / پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی / 1380
• اطلاعات عمومی / سونیتا گوپتا و دکتر نینا آگراول / فاطمه هاشم پور / چاپ دوم 1386
• طرحها و نقوش لباسها و بافته های ساسانی / محمد رضا ریاضی / انتشارات گنجینه هنر / تهران 1382
• جاده ابریشم / فرانک آیدین و دیوید براوتسون / ترجمه محسن ثلاتی / 1376
• صنایع دستی کهن ایران / هانس اوی وولف / ترجمه دکتر سیروس ابراهیم زاده / انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی / تهران 1357