دوتار

«دوتار» از جمله سازهای زهی با دسته ای بلند است که دارای دو سیم می باشد و احتمالا وجه تسمیه آن نیز بر همین مبنا می باشد. این ساز در نوع خود از کهن ترین ساز های زهی در ایران بلکه در تمام خاورمیانه و آسیای مرکزی به شمار می رود. در برخی از حجاری های چند هزار ساله ایران تصویر این ساز به چشم می خورد.

دوتار سازی ساده و بی پیرایه است که کمتر تزئینی در آن به کار می رود و برای زیبا سازی آن بیشتر از مواد موجود در طبیعت استفاده می کنند. این تزئینات مختصر ، در قسمت دسته ساز به چشم می خورد و معمولا با سنگ های قیمتی به خصوص فیروزه که در خراسان فراوان است و یا استخوان شتر انجام می شود.

دوتارهای قدیمی بدون رنگ است چرا که این ساز از درخت توت ساخته شده و دارای حفره هایی ریز در قسمت خط های چوب می باشد. این حفره ها در صدای ساز بسیار تاثیر گذار است و رنگ زدن ساز موجب پر شدن حفره ها شده و بر صدای ساز لطمه وارد می کند.
در گذشته برای بهتر شدن صدای دوتار ، ساز آماده شده را داخل آهک و پهن گاو می خواباندند تا چوب ساز کمی پوک شده و صدای بهتری از آن تولید شود.

کاسه این ساز را از چوب درخت توت و دسته آن را از چوب گردو یا عناب یا زردآلو می سازند. در گذشته جنس سیم های آن از جنس ابریشم بود اما در قرن اخیر سیم های فلزی جایگزین سیم های ابریشمین شد.
اما این که چرا تعداد سیم های آن بر دو عدد ثابت مانده و بر تعدادشان افزوده نشده ( همانند تار که تعداد سیم هایش 5 عدد بود و امروزه 6 عدد می باشد) و یا این که چرا پرده های روی دسته ساز بین 5 تا 14 پرده ثابت مانده ، همه به نیاز مخاطبانش مربوط می شود. در واقع این ترکیب موجود ، کل احتیاج موسیقیدان نواحی را برطرف کرده و دیگر نیازی به ایجاد تغییرات در ساختمان ساز نداشته است. علاوه بر این هر گونه تغییر در ساختمان ساز وجه تسمیه آن را بر هم زده و ممکن است محصول جدیدی را در تضاد با این عنوان پدید آورد.

از مراحل ساخت دوتار

نحوه نواختن

دوتار را نه با مضراب (همچون تار) و نه با ناخن (همچون سه تار) ، بلکه با پنجه می نوازند. نوع نواختن در مناطق مختلف متفاوت است اما در بیشتر نواحی ، نوازندگی با انگشت سبابه به همراه انگشت شست صورت می گیرد. گاهی از سایر انگشتان نیز در نواختن استفاده می شود. 
تک سیم نوازی به ندرت صورت می گیرد و در واقع بخش عمده نوازندگی با هر دو سیم انجام می شود. به خصوص در دوتار نوازی شمال خراسان و ترکمن صحرا این نوع نواختن بسیار رایج است و نوعی موسیقی دوصدایی به گوش می رسد که در واقع دارای هارمونی است. بدین صورت که سیم دوم به طور پیوسته با سیم اول نواخته شده و ایجاد هماهنگی و هارمونی می کند.
در واقع نوازنده دوتار ، دست کم دو صدای مختلف و شاخص را از ساز خود طلب می کند : یکی حالت پنجه زدن به سیم ها بدون برخورد دست به صفحه ساز که حالتی لطیف دارد و دیگری نواختن به همراه برخورد همزمان پنجه به سیم  و صفحه که صدای ویژه ای را تولید می کند. این نوع نواختن از ویژگی های صوتی و شخصیتی دوتار به شمار می آید.

دوتار نوازی

این ساز دارای پهنه فرهنگی گسترده ای است و در نواحی مختلف ، از شمال تا شرق ایران دارای اشکال و ساختاری متفاوت می باشد ؛ از جمله :

• دوتار مازندرانی (از ناحیه ساری تا بهشهر)
• دوتار کتولی  (در ناحیه علی آباد کتول)
• دوتار ترکمنی (محدوده استان گلستان و ترکمن صحرا)
• دوتار خراسانی که خود در دو دسته شرقی (نواحی تربت جام ، تایباد ، خواف و کاشمر) و شمالی (نواحی نیشابور ، قوچان ، دره گز ، شیروان ، بجنورد و اسفراین) از هم تفکیک می شوند.

یکی از تفاوت های  دو تار شرقی و شمالی در تعداد پرده های بسته شده بر دسته ساز می باشد ؛ در منطقه تربت جام (در خراسان شرقی) هشت پرده و در منطقه قوچان (در خراسان شمالی) یازده پرده بر روی دسته ساز بسته می شود.

دوتار یا تنبور؟

برخی بر این عقیده اند که دوتار خراسان همان تنبور فارابی است ؛ اما اگر به تحقیق در مورد تاریخ و ریشه های قومی این منطقه بپردازیم به این نتیجه دست می یابیم که دوتار شمال خراسان مخصوص به مردمان کرد این منطقه است و در زمان فارابی ، هنوز این افراد به این منطقه نیامده بودند. این اقوام در اواسط سلسله صفوی تا انتهای سلسله افشاری به این منطقه کوچ کردند. سابقه این نوع دوتار به دو هزار و اندی سال پیش باز می گردد و طبق تحقیقات «هنری جورج فارمر» به زمان حکومت آشوری ها می رسد.

نوازندگان بنام

از اساتید و نوازندگان بنام این ساز در چند دهه اخیر می توان از آقایان محمد حسین یگانه و حاج قربان سلیمانی (در شمال خراسان) ، محمد سلیمانی و نور محمد دُر پور (در شرق خراسان) ، مجید تکه و  قلیچ انوری (نوازندگان ترکمن) و محمدرضا اسحاقی (در مازندران) نام برد.

استاد محمدرضا اسحاقی (تصویر سمت راست) و استاد قلیچ انوری (تصویر سمت چپ) ، از نوازندگان برجسته دوتار

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• خط حامل : درباره دوتار / مجله مهر / سال 1382 / شماره 13
• موسیقی مقامی خراسان / علی اصغر بیاتی / مجله مقام موسیقایی / سال 1378 / شماره 4
• ققنوس هفتم (دوتارهای رایج مازندرانی ، کتولی ، ترکمنی ، خراسانی) / مجله مقام موسیقایی / سال 1383-1382 / شماره 26
• ساز غم (به یاد هنرمند بزرگ حسین یگانه) / هوشنگ جاوید / مجله مقام موسیقایی / سال 1379 / شماره 7