نقاشی روی شیشه (ویترای)

تعریف

رویین پاکباز در کتاب دایره المعارف هنر لغت فرانسوی ویترای را شیشه نگاره معنی کرده و در این باره چنین نوشته است : «شیشه نگاره (Stained glass) طرحی است که از اتصال قطعات شیشه رنگی و منقوش در شبکه ای از نواره های سربی حاصل آمده باشد. کاربرد آن عمدتا در تزیین پنجره های کلیسا بوده است. نواره های سربی اهمیت اساسی در طرح دارند زیرا همچون خطوط شکل ساز عمل می کنند. شیشه های رنگی نیز به سبب خاصیت عبور نور جلوه ای نورانی به تصویر می دهند. هنر شیشه نگاری محتملا از شیشه بندی در قاب گچی (مربوط به خاور نزدیک) ریشه گرفت و در اروپا برای بازنمایی تمثال قدیسان و صحنه های دینی به کار برده شده بود. بهترین نمونه های آن را در کلیسای گوتیک می توان یافت (مثلا در کلیسای شارتر در فرانسه) از سده هفدهم به بعد رفته رفته نقاشی با رنگ ماده لعابی روی شیشه صاف جای اسلوب قرون وسطاییِ شکل بندی روی شیشه های زمخت را گرفت. در سده بیستم هنرمندان اکسپرسیونیست در این عرصه تجربه کردند. در دانمارک با گذاشتن شیشه های رنگی در بتن مسلح اسلوبی جدید در شیشه نگاری به وجود آمد.»

شیشه نقاشی شده قرون وسطی ، کلیسای Troyes ، فرانسه ، قرن چهاردهم میلادی

می توان گفت که معماری و پیکرتراشی گوتیک با هنر پرشکوه منقوش کردن شیشه در همان دوره متقارن است. در هیچ دوره ای شیشه را به چنین زیبایی و ظرافتی منقوش نکرده اند.
همانطور که در بالا ذکر شد از شیشه رنگی در نخستین سال های سده چهارم برای آراستن پنجره های کلیساها استفاده شد. تکمیل این اسلوب به احتمال زیاد تدریجی بوده و بزرگترین پیشرفت های آن در سده های دهم و یازدهم صورت گرفته است.
شیشه را به صورت قطعات چهارگوش در می آوردند. آنگاه قطعات مزبور را شکسته یا به قطعات ریزتری تبدیل می کردند و روی میز صافی که یک طرح خاص با استفاده از گچ بر آن کشیده شده بود مونتاژ می کردند. بسیاری از این قطعات را عملا با رنگدانه های تیره ای رنگ آمیزی می کردند. به نحوی که مثلا جزئیات یک چهره یا یک تکه پارچه قابل تجسم گردد. آنگاه میان این قطعات را با سرب چنان فاصله گذاری می کردند که رنگ ها از یکدیگر مجزا می شدند و بر تاثیرگذاری نقش و نگار مزبور به طور کلی افزوده می شد.
پنجره تکمیل شده با بستی از میله های آهنی تقویت شد که در سده دوازدهم شکل شبکه ای را داشتکه روی کل طرح کشیده می شد ولی در سده سیزدهم طوری شکل داده شد که بر خطوط کناری قاب های مدور و نقاط پیرامون آن ها منطبق گردد.

اما در فرهنگ معین ویترای اینگونه معنی شده است : «1) شیشه ای که بر روی آن با رنگ روغن یا رنگ خمیری شکل نقاشی کرده باشند. 2) نوعی نقاشی بر روی شیشه».

به هنر تزیین اجسام شیشه‌ای با طرح و رنگ ، ویترای یا نقاشی روی شیشه گفته میشود. شفافیت شیشه باعث جلوه‌ بیشتر رنگها می شود. امروزه این هنر یکی از هنرهای دستی رایج است و آثار زیبایی در این زمینه خلق گردیده است. به احتمال زیاد این هنر نیز همانند ورود نقاشی پشت شیشه به ایران راه پیدا کرده است.

لازم به ذکر است که ویترای با نقاشی پشت شیشه متفاوت می باشد. برای آگاهی بیشتر به بخش نگارگری - نقاشی پشت شیشه مراجعه فرمایید.

هنر نقاشی روی شیشه ، میناکاری گل و مرغ ، دوره ناصرالدین شاه قاجار ، ایران

گلدان شیشه ای میناکاری شده ، اتریش 1878 میلادی

نگارگری روی شیشه ، هنر معاصر

ابزار نقاشی روی شیشه

برای نقاشی روی شیشه که آن را ویترای نیز می نامیم، نیاز به ابزار و وسایل متعدد و خاص نیست بلکه با مقداری رنگ مخصوص ویترای یا کار بر روی شیشه و وسایل متداولی مانند قلم مو و اسفنج می توان ظروف شیشه ای بسیار معمولی و حتی کم ارزش مثل بطری ها و شیشه های محتوی سس، مربا و آبلیمو را به ظروف زینتی و منحصر به فردی تبدیل کرد. برای نقاشی روی شیشه رنگ های مخصوص آن در بازار موجود است.

این رنگ ها را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

گروه اول: رنگ های محلول در آب هستند. این رنگ ها نیازی به حرارت دیدن در کوره ندارند. و به ویژه برای نقاشی بر روی وسایلی مانند آینه که نیاز به شست وشو ندارند، مناسب تر هستند.

گروه دوم: رنگ های مخصوص شیشه هستند که باید در کوره حرارت ببینند. این رنگ ها باید حدود 30 دقیقه در دمای 200 درجه سانتی گراد پخته شوند و پس از پخت ثابت شده و قابل شست وشو خواهند بود.

گروه سوم: رنگ های محلول در تینر هستند که اغلب شفاف بوده و بدون حرارت دیدن در کوره نیز می توان ظروف رنگ آمیزی شده با آنها را با دقت و احتیاط شست. علاوه بر رنگ از خمیر ویترای نیز می توان برای ایجاد طرح های خطی برجسته و یا خطوط مرزی طرح های رنگی استفاده کرد.

مراحل کار

روش طراحی نقاشی روی شیشه با طراحی و نقاشی های مفهومی متفاوت است چرا که در این روش طراحی بر روی شیشه صورت می گیرد و بسیار سخت است. نقاشی روی شیشه یا از قسمت های حساس پایانی و یا از قسمت های بالا آغاز می شود، اما با شروع طراحی از هر قسمت دیگر نمی توان جهت طراحی را تفسیر داد. اگر از قسمت های حساس پایانی شروع به نقاشی و طراحی شود باید در ابتدا رنگ گذاری را آغاز و بعد به رنگ های اصلی رسید که البته با این شیوه اثر تمیز تر خواهد شد.

مرحله اول (آماده سازی)

استادکار ابتدا سطح مورد نظر (گلدان) را جهت از بین بردن هرگونه چربی و گردو خاک با کمی آب و صابون پاک می کند. با استفاده از یک مداد نوک پهن مثل ماژیک طرح را روی کاغذ پیاده کرده، دقت می کند که طرحش جهت تنوع و زیبایی بیشتر، حداقل از 6 قسمت تشکیل شده باشد. این طرح را داخل ظرف می چسباند به گونه ای که از بیرون ظرف قابل دیدن باشد.

با استفاده از خمیرهای دورگیری (Cerne Relief) طرح را روی شیشه پیاده می کند و مطمئن می شود که خط دور هر قسمت به طور کامل بسته شود تا از خروج رنگ ها از سطوح و ترکیب آن ها با یکدیگر خودداری شود. او هرگز بطری را تکان نمی دهد زیرا باعث تشکیل حباب در رنگ می شود.

او جهت رقیق کردن رنگ از مدیوم مخصوص آن تینر در گروه محصولات جانبی ، استفاده می کند. پس از انتخاب قلم مویی پهن ، آن را داخل بطری رنگ فرو می برد به گونه ای که کاملا آغشته به رنگ شود. و مراقب است که میزان رنگ برداشته شده در حد متوسط باشد، زیرا در صورت زیاد بودن، رنگ جاری و در صورت کم بودن راه قلم مو روی آن باقی خواهد ماند. سپس با حرکت دستتان سطح را به طور پیوسته و منظم رنگ می کند.

نکته 1: پس از هر مرحله استفاده از رنگ در بطری را محکم بسته می شود تا از خشک شدن رنگ جلوگیری کند.

نکته 2: حتی اگر ظرف از ماشین ظرفشویی بیرون آورده شود، جهت نقاشی روی آن باز هم لازم است که سطح آن را تمیز کنند.

مرحله دوم (رنگ آمیزی)

جهت رنگ کردن سطح از چه نوع قلم مویی باید استفاده کرد؟

قلم موهایی با موی مصنوعی و یا ترکیبی از طبیعی و مصنوعی و کاملا انعطاف پذیر برای این کار مناسب می باشد. البته نوع قلم مو بستگی مستقیم با سطح مورد نظر دارد، جهت رنگ کردن سطوح بزرگ تر می توان از قلم موهای ابری در سایز های متفاوت و برای سطوح کوچک تر از قلم موهایی با اشکال متفاوت (متناسب با اندازه و طرح مورد نظر) استفاده کند.

بعد از گذشتن 30 دقیقه که خمیرهای برجسته دورگیری خشک شد می توان رنگ آمیزی با رنگ های ویترای را آغاز نمود.

با استفاده از قلم موی سرگرد، رنگ مورد نظر به صورت قطره ای در داخل سطح گذارده و رنگ را به صورت یکنواخت پخش می شود (قلم مو را به صورت عمودی در دست نگه می دارند).

مرحله سوم (پختن)

بعد از اینکه مرحله رنگ آمیزی تمام شد، 8 ساعت به جسم مورد نظر دست نمیزنند تا رنگ ها کاملاً خشک شود، در این مرحله بهتر است جسم را در اتاقی که هوای آن خشک و دور از گرد و غبار است قرار می دهند. جسم خود را در فر سرد قرار داده و دمای فر را روی 160 درجه سانتیگراد (325 درجه فارنهایت) تنظیم می کنند، از زمانی که دمای فر به درجه مورد نظر رسید اجازه می دهند که جسم به مدت 40 دقیقه در فر بماند، سپس در فر را باز کرده و اجازه می دهند تا جسم سرد شود. به یاد دارند که هیچ یک از فرهای آشپزخانه دمای دقیقی را نشان نمی دهند، پس جهت دست یافتن به نتیجه دلخواه و برای تنظیم دمای فر حتما از گرماسنج داخل فر (در گروه محصولات جانبی این رنگها) استفاده می شود.

نکته 1 : برای پختن رنگها نمی توان از مایکروفر استفاده کرد.

نکته 2 : شیشه تا دمای 800 درجه سانتیگراد در گرما مقاوم می باشد، بنابر این دمای 160 درجه سانتیگراد آن را خراب نخواهد کرد.

ویترای هنری سنتی است و قطعا باید اصالت آن مورد توجه باشد بنابراین با نگاه به گذشته باید در مدرن کردن اثر کوشید یعنی هویت اصلی آن را نگه داشت.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنر / رویین پاکباز / انتشارات فرهنگ معاصر / چاپ پنجم / سال 1385