حجاری (سنگ تراشی)

از هنرهای سنتی و چشمگیر ایران «حجاری» نام دارد. و به ساخت ، تهیه و تراش سنگ به ابعاد دلخواه و نقش انداختن بر روی آن حجاری می گویند. ایران دارای معادن فراوانی از سنگ های قابل حجاری مانند مرمر سفید ، مرمر سبزفام با دانه های ریز که به آن سنگ گندمی میگویند ، مرمر خاکستری تخت جمشید ، سنگ سیاه و مرمر سبز نرم یزد که به آن سنگ یشم و سنگ سماق می گویند می باشد. همچنین سنگ های قیمتی یا نیمه قیمتی همچون عقیق ، زمرد ، دُر کوهی ، آماتیس و ... میتوانند مناسب برای حجاری باشند. از حجاری برای تزئین دیوارهای مساجد ، آرامگاه ها ، سرستون های دیوارهای ساختمانی و همچنین تهیه وسایلی نظیر دیگ سنگی ، هاون سنگی ، تابلو های تزئینی ، شومینه ، مهره های شطرنج و کارهای ظریفی چون تراش نگین انگشتر و یا حک آیات قرآنی بر روی سنگ عقیق استفاده شده است.

شطرنج نیشابوری با قدمتی که به سده 12 میلادی میرسد از آثار مهم کشف شده در نیشابور است . یکی از کامل ترین مجموعه های به جای مانده است که شامل 16 مهره فیروزه ای و 15 مهره بنفش رنگ میباشد که همگی لعاب داده شده اند. این شطرنج هم اکنون در موزه متروپولیتن نگهداری میشود.

شطرنج نیشابوری

پیشینه حجاری

حجاری یکی از سنت های خاورنزدیک باستان بود که ریشه آن در استل های بین النهرین جستجو میشود. سنگ تراشی و حجاری در ایران ، قرن ها ق.م برای تهیه وسایل اولیه زندگی و ابزار شکار آغاز شد. لوازم سنگی بدست آمده از غار هوتو در نزدیکی بهشهر که قدمت آن 8000 تا 11000 سال ق.م میرسد که دلالت بر این موضوع دارد. حدود 2800 سال ق.م در ناحیه مرزی ایران و هند (سیستان و بلوچستان امروزی) ظروف سنگی میساختند و به سومر ، سوریه ، صادر میکردند. نخستین نقش برجسته های صخره ای در ایران را لولوبیان پدید آوردند. آنوبانی نی ، پادشاه لولوبی هم دوره نارامسین (شاه اکد) اولین شخصی بود که که پیروزی های خود را بر صخره ای نزدیک سرپل ذهاب ثبت کرد. هنرمندان لولوبی متاثر از در خلق آثار متاثر از هنر بین النهرین و اکدی ها بودند. آنها تحت تاثیر هنر بین النهرین بودند. عیلامی ها راه آنها را ادامه دادند و صحنه های دینی و مجالس پادشاهان را صخره ها نقش کردند.

نقش برجسته آنوبانی نی - واقع در 120 کیلومتری کرمانشاه و در نزدیکی سرپل ذهاب

در تمدن آشور نیز این هنر از اهمیت والایی برخوردار بوده است. در سال 1351 در ایلام ، در محلی به نام «اشکفت گل گل: ، نقش برجسته ای صخره ای متعلق به دوره آشور جدید ، توسط پروفسور لوئی واندنبرگ کشف شد. در دوره مادها نقوش همه در حاشیه گورهای صخره ای ایجاد شده صحنه هایی از نیایش می باشند.

نقش برجسته آشوری ، اشکفت گل گل ، ایلام

تخت جمشید نمونه بارزی از صنعت سنگبری دوره هخامنشی است. به طوری که از دو اتاق خزانه تخت جمشید بیش از 600 ظرف سنگی سالم و شکسته بدست آمد. مهمترین مصنوعات سنگی دوره هخامنشی ، کوشک های سلطنتی و تزئینات کاخ ها میباشد. مقبره کوروش کبیر از آثار مهم به جای مانده است. جام پایه داری از سنگ یشم با کتیبه ای به نام خشایارشاه در تخت جمشید یافت شده که روی لبه این ظرف 12 سر قو حجاری شده است. مهمترین نقش برجسته هخامنشیان ، نقش برجسته داریوش اول در بیستون است.

نقش برجسته هخامنشی در بیستون کرمانشاه

نقش برجسته داریوش اول در بیستون

در شوش و پاسارگاد از نقوش برجسته سنگی برای تزئین ابنیه ، دیوارها ، پلکان و اطراف در و پنجره ها استفاده شده است. این هنر در دوره اشکانیان و سلوکیان نیز رایج بوده است. در بیستون زیر حجاری بزرگ داریوش روی صخره ای حجاری اشکانی قرار دارد که در حال حاضر تقریبا محو شده است. نقش برجسته صخره ای هرکول در بیستون ، قدیمی ترین نقش ایزد یونانی در هنر حجاری ایران میباشد که البته نشانگر تاثیر هنر یونانی بر هنر اشکانی میباشد. سنگ تراشی در عصر ساسانیان اوج و رونق زیادی پیدا کرد. بیشتر حجاری های این دوره در دامنه کوه های استان فارس میباشد. اکثر نقوش بکار گرفته شده بمنظور نمایاندن پیروزی بر سلاطین روم ایجاد گردیده است. کلیه حجاری های دوره ساسانی عبارتست از ۲۰ حجاری که در نقش رستم، نقش رجب (۲ کیلومتری شمال تخت جمشید) فیروز آباد، سر مشهد و شاپور واقع شده و علاوه بر این ها باید از یک حجاری در سلماس (شمال غربی دریاچه ارومیه) و حجاری طاق بستان در نزدیکی باختران نام برد که تمام این حجاری ها به جز طاق بستان در یک دوره هفتاد ساله (بین سالهای ۲۲۵ تا ۲۹۵ میلادی ) ساخته شده اند. بزرگترین و کهن ترین نقش برجسته ساسانی مربوط به پیروزی اردشیر اول بر اردوان چهارم در تنگاب فیروز آباد است.

طاق بستان تفاوتی کلی با سایر آثار مشابه دارد زیرا گرچه تصاویر فرشتگان که در قسمت دیوار غار قرارگرفته با سنن اوایل دوره ساسانیان انطباق دارد ولی نقوش بزرگ قسمت های دیگر که شکار گراز و آهو را مجسم می کند ، چه از لحاظ موضوع و چه از حیث سبک با صور مورد اشاره تفاوت ، دارد. برجستگی این نقوش چندان زیاد نیست ولی حرکات گرازها، آهوان و فیل ها را کاملا ظاهر ساخته و چنان دقیق است که پارچه لباس شکارچیان قابل مشاهده میباشد. این نقوش برجسته از لحاظ سبک، همان نقاشی بر روی دیوار است. از دیگر آثار این دوره از سنگ قبری که در سال ۵۳۲ هجری ساخته شده و هم اکنون در موزه هنرهای زیبا بوستن قرار دارد و با طرح های خانه و نوشته های گوناگون تزئین شده میتوان نام برد. نمونه ای از سنگ مرمر که اشکالی به شکل محراب روی آن دیده میشود نیز متعلق به دوره مغول ها است که در حال حاضر در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری میشود. در دوران اسلامی این هنر گران مایه با منع تصویرگری رو به افول نهاد اما این هنر در دوره قاجار حیاتی دوباره یافت. تا کنون نُه نقش برجسته صخره ای از این دوره شناسایی شده است که یک نمونه آن نقش برجسته شکل شاه میباشد که در تاریخ ۱۲۹۵ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار از شمایل وی و ملازمانش بر صخره ای در جاده هراز (تنگه بند بریده) و در نزدیکی چشمه آب معدنی استراباکو، حجاری شده است. این اثر در زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستور وی در سال 1295 هجری قمری کنده شده است.

سنگ نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم ، مرودشت

نقش برجسته شکل شاه ، جاده هراز ، آمل

در چین قدیم از حجاری برای تزئین مقابر استفاده می شد. شیرهای سنگی بالدار در مقابر پادشاهان و امپراطوران چین از مدفن محافظت می کردند. در کهن ترین گورها مصنوعات یشمی بسیاری یافت شده است. چینی ها به یشم «جون» می گویند. «جون» یعنی لطیف مانند شبنم. در 2500 ق.م از یشم به عنوان «سنگ صدا» استفاده می شده است.

چینی ها در تراش این سنگ از مهارت بالایی برخوردارند. در گذشته از آن اشکال رمزی و مذهبی می ساختند ولی بعدها اشیا متنوع ، حتی کمربند مردگان از این سنگ ساخته می شد. یشم برای ایشان از اهمیت والایی برخوردار بود و حتی آنرا بالاتر از طلا و گوهر می دانستند.

مشخصات نقش برجسته:

نقش برجسته ها پرسپکتیو ندارند. چنانچه هنرمند کوشش هایی برای نمایاندن بعد سوم در نقش شاپور دوم در بیشاپور و بهرام دوم در سرمشهد کرده است. برای نشان دادن این منظور صحنه را قاب بندی کرده تا به چند بخش تقسیم شود و یا افرا را بالای سر یکدیگر قرار داده و یا اینکه زمینه را بصورت محدب در آورده است. هنر نقش برجسته سازی در اوایل هر دوره متاثر از دوره قبل خود است و بتدریج سبک هنری مخصوص آن دوره شکل خاص خود را گرفته است. تاثیر هنری ملل دیگر از جمله اکدی ، آشوری ، مصری ، یونانی ، رومی ، چینی و اروپایی در نقش برجسته ها بچشم میخورد. در همه ادوار ذکر شده، بر نمادین بودن نقوش برجسته تاکید شده است. استفاده از نقوش نمادین از سنت های باستانی مشرق زمین میباشد. نمایش بدن بصورت تمام رخ ، سر و پاهای نیمرخ همواره از قواعد کهن هنر شرقی است. در میان نقش برجسته ها در طول تاریخ ایران ، ویژگی های مشترکی مشاهده شده و آن این است که قدرت الهی پادشاه و مراسم آئینی را به تصویر در آوردند.

ابزار و تجهیزات :

تیشه ، کلنگ ،چکش فولادی و قلم های مختلف برای ایجاد نقش بر جسته بر روی سنگ (به این قلم ها مثقب میگویند) و همینطور سمباده از مهمترین ابزارهای مورد استفاده در حجاری است.

شیوه کار برای ایجاد نقش برجسته:

هنرمند تراش اولیه را روی صخره انجام میداد تا سطح مناسب و هموار گردد. سپس طرح اولیه را بر صخره و برلایه ای از گچ میکشیدند و نقوش را با انواع قلم ، اسکنه ، مته و چکش می تراشیدند و در آخر پرداخت می کردند. و در صورت نیاز نقوش را با سوهان یا سنگ های ساینده صیقل می دادند. بیشتر نقوش برجسته صخره ای ایران بر روی سنگ های آهکی ایجاد گردیده است. در انتخاب محل ایجاد نقش برجسته عوامل بسیاری نقش داشتند از جمله : جنس و ساختار صخره و بی رگه بودن آن ، تقدس محل و موقعیت بصری آن. بیشتر نقش برجسته ها در معرض فرسایش طبیعی بر اثر باد ، رطوبت ، نور خورشید و باران است. نقش برجسته های دوره اشکانی که دارای برجستگی بسیار کمی می باشند دچار هوا زدگی گشته اند. در ترکیه ، سوریه ، عراق نیز نقش برجسته های مختلفی روی سنگ وجود دارد که در موزه های قونیه و استانبول و یا هنوز بر روی خود ابنیه در داغستان بچشم می خورد.

شیوه تولید ساخت اشیاء سنگی:

در ابتدا سنگ را به اندازهء تقریبی محصولی که برای تولید در نظر گرفته شده برش میدهند. سپس با تیشه ، شکل بدوی شی مورد نظر را از سنگ در می آورند و سپس با قلم های فلزی درشت داخل آنرا خالی کرده و با قلم های کوچک تر به پرداخت آن می پردازند و در آخر برای صیقل دادن سطح بیرونی محصول از سوهان یا سنگ سنباده استفاده می کنند. در حال حاضر فقط عده معدودی از این شیوه قدیمی برای سنگ تراشی استفاده می کنند. در حال حاضراز دستگاهی شبیه اره های چوب بری استفاده میکنند. دستگاه سنگ تراشی با کمک کمانه ای به حرکت در می آید. زه آن به دور یک محور چوبی که با قیر به سنگ متصل شده و صنعتگر این امکان را میدهد تا با جلو و عقب بردن کمانه ، رویهء بیرونی سنگ را پرداخت کند. از این دستگاه برای ساخت دیزی های بدون دسته ، کاسه ، گلدان ، قاب عکس ، سرویس های رومیزی اداری و میله های طارمی و نرده استفاده میشود.

سرمه دان

سرمه دان از صنایع دستی قدیمی است که با توجه به آثار به دست آمده از دوران های مختلف، قدمتی بیشتر از چهار هزار سال دارد. بنا به شرایط آب و هوایی منطقه با سنگ، پارچه، عاج و استخوان به ساخت آن می پرداختند. برای ساخت نوع سنگی آن، معمولا از روش خراش و خراطی سنگ استفاده می شده است. این هنر امروزه در حال منسوخ شدن است.

هاون

هاون را از جنس سنگ درست می کردند. این ابزار از دو قطعه سنگ تشکیل شده است که با ظرافت تمام تراش می خورد. در حال حاضر افرادی در بازار کرمانشاه ، خراسان رضوی با استفاده از ابزار سنتی و دستی و همچنین دستگاه های برقی و فلزی، به این شغل مشغول هستند.

هاون سنگی

هنر سنگ تراشی در امروز

امروزه دو مرکز اصلی سنگتراشی در ایران، قم و مشهد است و هم اکنون در شهرهای مذکور عده ای از افراد در مراحل مختلف استخراج سنگ ، سنگ بری، سنگتراشی و حکاکی روی سنگ اشتغال دارند. سنگتراشان قم از سنگ آلاباستر (سنگ سفید ) برای تولید محصولات استفاده می کنند محصولات سنگی قم که سفید رنگ است شامل شمعدان ، گلدان ، سینی ، کاسه ، بشقاب ، پایه آباژور ، چراغ خواب ، تابلو ، شکلات خوری ، گلاب پاش و مجسمه در طرحها و اندازه های گوناگون است. سنگتراشان در مشهد از انواع سنگ ها نظیر مرمر، نسوز، سیاه، زرد، قرمز و سفید استفاده می کنند که صرف نظر از سنگ سبز بقیه از معادن موجود در استان خراسان تامین می شود. مصرف سنگ سیاه مشهد بعلت ارزانی و نقش پذیری زیاد بوده و نزدیک به 70 درصد سنگتراشان از آن استفاده میکنند. ولی سنگ سبز کرمان به علت گرانی و نیاز به صرف وقت زیاد جهت تولید محصول مصرف کمتری دارد و فقط برای ساخت اشیا تزئینی بکار می رود.

تقسیم بندی کیفی محصولات سنگی مشهد :

1. محصولاتی با سنگ سیاه : با این سنگ محصولاتی نظیر کاسه بشقاب، شکلات خوری ، گلدان، لیوان پایه دار، لیوان ساده و فنجان که بیشتر به صورت منقوش بوده اغلب به طرح های گل ، کاروان و غیره مزین است ، ساخته می شود.
2. محصولات سنگی مصرفی : شامل دیزی، هاون و ... می باشد.
3. اشیائی که از سنگ سبز کرمان و مرمر ساخته می شود: این مصنوعات بیشتر تزئینی بوده و قیمت بالایی دارند و انواع متداول آن شامل قلم دان، جانواری، چسب، گلدان، پایه پرچم و... در اندازه های مختلف است.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• معدن: پیشینه سنگ تراشی و حجاری در ایران / بهمن 1376 / شماره 358
• مجسمه : مجسمه های سنگی / نیل باراب / مترجم: گلنار یار محمد / بهمن 85 / شماره 93
• نقش برجسته صخره ای اشکفت گل گل : یادگاری از هنر آشور جدید /خداکرم مظاهری / زمستان 1385 / شماره 6
• سیر تحول هنری نقش برجسته های صخره ای ایران / عباس رضائی نیا / زمستان 1386/ شماره 10