شک بافی

شک بافی حرفه ای خانگی و سنتی است که در مناطق روستایی استان هرمزگان توسط بانوان انجام می پذیرد. این هنر از دست باف های شهرستان میناب محسوب می شود.

نوعی نوار باریک زینتی از جنس نخ پنبه ای است که از آن برای تزئین اطراف سجاده و مقنعه ، سفره عقد ، بقچه و همچنین تزئین لباس محلی در قسمت یقه لباس ، سرآستین و پایین دامن استفاده می شود. ولی عمده ترین مورد مصرف آن در در لباس های بندری در قسمت دمپای شلوار زنان می باشد.

بافت آن با جابجا شدن چند قرقره طلایی و نقره ای که « خوس » نامیده می شود بر روی بالشتکی که برای همین کار تهیه شده انجام می پذیرد. این بالشتک را با پارچه دوخته و داخلش را با آرد ، ماسه ، آهک و گچ پر می کنند. در گذشته آن را با صدف های حلزونی شکل کوچک پر می کردند.
چوغن  ( نوعی هاون چوبی ) از ابزار دیگر شک بافی است که بالشتک روی آن قرار می گیرد. در واقع تکیه گاه بالش و پایه برای بافت نوار می باشد.

به قرقره هایی که نخ مصرفی به دور آن پیچیده می شود قالب می گویند که به شیوه های مختلفی روی بالش قرار می گیرد. 

شک بافی

عرض این دست بافته بنا به طرح آن از 5 میلی متر تا 6 سانتی متر بافته می شود به همین جهت اسامی مختلفی دارد مانند : زری یک فضله ، زری دو فضله ، زری سه فضله ، شک عین القمری ، لب لبه ای ، گل اشرفی^[1] ، گل اشرفی قیچی  ، قبر عاشقون ، دال دالی ، غولی ده قالبه ، لوزی قیچی ، مرافعی ، خاتم بندی ، عامل گردان ، مطابق المُلک.

باریک ترین نوع آن زری یک فصله و پهن ترین آن شک مرافعی می باشد.

گل اشرفی : این نقش یک ردیف متوالی شش ضلعی و یک صلیب در وسط آن می باشد.

گل اشرفی قیچی : از چندین ضربدر و دوایری در کنار آن تشکیل شده ، ضربدر ها به قیچی و دوایر به گل اشرفی تشبیه شدند. ( با 28 قالب و 4 خوس بافته می شود.)

قبر عاشقون : از چند مستطیل و دایره در بافت استفاده شده که مستطیل نماد قبر است. دایره دهان گشوده قبر می باشد که نشان از آن دارد که عاشق دفن شده هنوز دل در دنیا دارد. ( به جای دایره اشکال متنوع دیگری نیز به کار برده می شود. ) این نقش بیشتر برای تزئین لباس دختران جوان استفاده می شود.

دال دالی : شبیه به حرف دال است و از چند دال موازی در کنار هم تشکیل شده است.

لوزی قیچی : از ضربدر و لوزی تشکیل شده  که ضربدر نماد قیچی می باشد ( با 16 قالب و 2 خوس یا با 24 قالب و 4 خوس بافته می شود. )

خاتم بندی : از یک ردیف شش ضلعی منظم که وسط هر کدام نقش ریز ستاره مانند تشکیل شده است. ( با 16 قالب و 2 خوس و یا 24 قالب و 4 خوس بافته می شود. )

مطابق الملک : متشکل از لوزی هایی است که در چند ردیف به طور مرتب کنار هم قرار گرفته اند و چون مطابق ، شبیه و مثل هم هستند به این نام خوانده می شود.

در برخی از مناطق استان هرمزگان بجای استفاده از نخ پنبه ای ، از کامواهایی به رنگ سبز ، قرمز ، زرد ، آبی ، سیاه و سفید استفاده می شود. مواد اولیه آن پارچه ، نخ ، سوزن و سایر مواد کمکی که برای دوخت روی پارچه های گوناگون به کار گرفته می شوند. هنگام بافت نخ های کناری را دور انگشتان شست پیچیده و نخ وسط هم با انگشتان اشاره و سوم گرفته می شود و به صورت ساده و گلیم بافت ، بافته می شود. نخ های خوس نیز همراه با یکی از نخ ها بافته می شود که به این ترتیب نواری زری بافت ، بافته می شود.

تعداد قالب های نخ و قالب های خوس بر اساس نوع بافت ، متفاوت است. برای شرح بیشتر این موضوع به بررسی چگونگی بافت "نوار دو فضله" می پردازیم :

برای بافت این نوار از شش قالب نخ و دو قالب خوس استفاده می شود. ابتدا سر شش قالب نخ را به دو سرِ دو قالب خوس گره زده و آن را با سنجاق روی بالشتک محکم می کنند. برای ایجاد نظم و همچنین جلوگیری از گره خوردن  نخ ها ، قالب ها روی بالشتک دوتا دوتا تقسیم می شود . بدین صورت که دو قالب یه سمت راست ، دو قالب یه سمت چپ ، دو قالب نخ را پایین و دو قالب خوس به پشت بالشتک انداخته می شود. برای ایجاد کناره سمت راست نوار، دو قالب نخ سمت راست بالشتک را با دو قالب نخ پایین بالشتک می بافند. این کار باعث شده قالب های پایین جای قالب های سمت راست را می گیرند. قالب های سمت راست نیز به پایین بالشتک منتقل شده و بعد بافت را محکم می کنند. 
قالب های خوس را از پشت کار یکی یکی از روی قالب های پایین و سپس از زیر آن ها عبور می دهند و بعد به جای خود ( در پشت بالشتک ) بر می گردانند. برای بافت کناره سمت چپ نوار ، دو قالب نخ سمت چپ و دو قالب نخ پایین را با هم می بافند ؛ با این کار قالب های چپ به پایین و قالب های نخ پایین به  سمت چپ جابجا می شوند. بعد از انجام این مراحل نوبت بافت قالب های خوس می باشد که به منظور ایجاد توازن و اجرای صحیح ، بافتش با مراحل قبل کمی متفاوت است ؛ به این صورت که خوس ها یکی یکی و برعکس بافت مرحله قبل حرکت می کند. دوباره تکرار بافت از سمت راست ، قالب های خوس و پس از آن از سمت چپ از سر گرفته می شود. به همین شیوه کار بافت ادامه پیدا می کند تا نوار به اندازه دلخواه درآید.

شک بافی (خوس بافی)

نقوش رایج در شک بافی شهرستان میناب

نقوش کاربردی بسیار متنوع هستند و به دو نوع کاملا متفاوت تقسیم می شوند:

طرح شکسته ( هندسی ) : از به هم پیوستن خطوط شکسته و مستقیم تشکیل شده است.

طرح گردان ( گل و بوته ) : از به هم پیوستن خطوط منحنی شکل می گیرد. این نقوش کمتر بافته می شوند.

نقوشی که در پوشاک سنتی زنان میناب بیشتر کاربرد دارند عبارتند از :

برگ موزی : شبیه برگ درخت موز است. ( این نام در مناطق مختلف استان متفاوت است. )

قاچ خیاری یا محرماتی : این نقش شبیه برش های خربزه است. از این نقش برای زینت شلوار بادله ، پیراهن زنانه و سرآستین استفاده می شود.

کله قندی یک طرفه : با شانزده قالب و سه خوس بافته می شود ؛ شبیه کله قند است و چون به صورت یک طرفه می باشد به نصف لوزی یا مثلث متساوی الساقین شباهت دارد . این نقش مخصوص شلوار بادله است و در وسط آن قرار می گیرد.

گل کله قندی حاشیه ای : نقشی از مثلث های پر و توخالی لست و بیشتر در لبه های دستار به کار می رود.

پرچمی : به صورت طولی به دو بخش بالایی و پایینی تقسیم شده و دارای نقشی تکرار شونده است که در دو بخش به صورت یک پله جلو و عقب است و تداعی کننده اهتراز پرچم می باشد.

نقش پولکی : شبیه قرار گرفتن پولک ماهی در کنار یکدیگر است. این نقش همراه با قلاب و گلابتون قابل اجرا است و در پارچه شلوار زنانه کاربرد دارد.

برگ نخلی : به این نقش " تغ مغی " نیز می گویند. به برگ درخت خرما شباهت دارد. که خط وسط آن " مهر " و برگ های مورب چسبیده به آن " پیش " نامیده می شوند.

چشم ماهی : در این نقش ماهی ها در یک ستون بی انتها در حال حرکتند.. این نقش از حرف دال که شبیه سر ماهی و مربعی کوچک که شبیه چشم ماهی است تشکیل شده که در نگاه نخست چشم ماهی را در ذهن بیننده تداعی می کند.

کجوک : یعنی کج بودن. این طرح از مثلث های متساوی الساقین تشکیل شده و به دلیل داشتن زوایای تند و رفت و برگشت های سریع حالتی پر تحرک به آن بخشیده است.

مقابلی : نقشی است از دو زیگزاگ که به طور موازی روبروی هم قرار گرفته و در محل تلاقی آن یک ردیف ستاره است.

کمربند اوشین : این نقش دارای حرکات خاص خود است و  همان طور که از نامش پیداست  نقشی متاثر از سریال "سال های دور از خانه" است.

بند ساعتی : نقش آن ملهم از بند ساعت وستن واچ می باشد که در قدیم برای عروس و داماد های آن منطقه خریداری می شد.

نقوش مورد استفاده در پوشاک سنتی زنان میناب

پانویس

1. گل اشرفی : اشرفی نوعی سکه طلا در زمان های قدیم بود که زنان از بهم پیوستن آن ها ، برای خود گردنبند درست می کردند. این نقش تداعی کننده همان گردنبند طلا است . به اشرفی بزرگتری که در وسط گردنبند و روی سینه قرار می گرفت گل اشرفی می گفتند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنرهای صنایع دستی ایران و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• بررسی رودوزی های پوشاک سنتی زنان شهرستان میناب با تاکید بر هنر شک بافی / راضیه مختاری دهکردی ، مجید اسدی فارسانی / پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان / بهار و تابستان 93 / شماره 7