کرنا

«کرنا» در خانواده سازهای بادی قمیش دار دسته بندی می شود و یکی از کهن ترین سازهای بادی ایران به شمار می رود.
کارنای یا کرنا مرکب از واژه «کر» یا «کار» به معنای جنگ و نای عنوانی کلی برای سازهای بادی می باشد و همان طور که از نامش پیداست از سازهای رزمی به شمار می رفته است.

فردوسی در شاهنامه در چند مورد از کرنای در اشعارش نام برده است:

سراپرده یک بهره آمد ز پای       ز هر سو برآمد دم کرنای

عکسی قدیمی از کرنا نوازی عشایر قشقایی

در همه فرهنگ ها ، تاریخ ها و متون ادبی نام این ساز به گونه های متعددی آمده است مانند کرن ، فرن ، کرنا ، کرنای ، کره نای ، کارنای ، کرمیل ، فرمیل ، خزنا ، خزنای و ... .

این ساز تاریخی در نواحی مختلف ایران در شکل هایی متفاوت ساخته و به کار گرفته می شود.

در اینجا به بررسی کرنا در برخی نواحی می پردازیم:

کرنای مشهد : جنس لوله آن از فلز است و در طول آن 3 عدد قپه تزیینی تعبیه می شود. فاقد سوراخ و «سر ساز» می باشد. دهانی آن بسیار ساده ساخته شده و نواختن آن را مشکل می کند.

کرنای فارس : سازی مشابه با سرنای دزفولی و بختیاری اما در اندازه بزرگ تر می باشد و همانند آن 6 یا 7 عدد سوراخ روی لوله آن وجود دارد. نیمه بالای این ساز در بالا از چوب است که سوراخ ها در این قسمت قرار دارند و نیمه دیگر از فلز است که به یکباره گشاد می شود.
در بخش چوبی نوازنده با گذاشتن انگشتان خود بر تعدادی از سوراخ ها ، نت ها را به اجرا در می آورد. بخش فلزی یا شیپوره به عنوان تمام کننده صدای کرنا ، هم به نوای ساز حجم می دهد و هم شفافیت آن را بالا می برد به طوری که از مسافت های دور هم می توان صدای آن را شنید.

کرنای گیلان : این ساز در گیلان و دیلمان در دو شکل تهیه می شده است؛

• نوع اول : جنس آن از نی است و بسیار بلند می باشد و گاه طول آن به 3 متر می رسد. بدین جهت به آن «درازنای» نیز گفته می شود. در دهانه آن کدوی قلیانی به کار می رود و چون سوراخی در بدنه آن وجود ندارد صوتی یکنواخت با دامنه وسیع از آن خارج می شود.
• نوع دوم : از جنس شاخ گاو و یا گاهی گوزن ساخته می شود و صدایی بسیار بلند و مهیب دارد. در گذشته به نوع «نفیر» می گفتند و از آن برای فراخوانی نیروها و همچنین رماندن گله های شکاری استفاده می کردند.

کرنای شمال ، که از آن برای مراسم عزاداری نیز استفاده می کنند

کرمیل : این واژه از دو کلمه « کر» به معنی کارزار ، رزم و « میل » به معنای لوله صوتی که از فلز ساخته شده تشکیل می شود. شبیه به کرنای است و از سازهای غول پیکری است که در مراسم دینی و رزمی نواخته می شد. این ساز متعلق به دوره های قبل از اسلام است و در دو اندازه مختلف ساخته می شد ؛ یکی در حدود 87 سانتی متر طول داشته و قطر دهانه انتهایش به 35 سانتی متر می رسد و دیگری 112.5 (با احتساب سر ساز 120 سانتی متر) ، و قطر دهانه انتهایش 50 سانتی متر می باشد.
کرمیل در دوره ساسانیان نیز بسیار بکار گرفته می شد تا جایی که نوازنده های کرنا در نگاره ها ، نقش برجسته های سنگی و ظروف به تصویر درآمده اند. نمونه ای از آن در نقش برجسته های طاق بستان در صحنه شکار مشاهده می شوند.

نقش نوازنده های کرنا در نقش برجسته شکار طاق بستان

با توجه به توضیحات بالا می توان دریافت که کرنا از سه بخش دهانه شیپوری ، دسته و میل کرنا که در انتهایش قمیش دارد تشکیل می شود. از معدود سازهایی است که از دو جنس (چوب و فلز) ساخته می شود و معمولا به همراه دهل یا نقاره نواخته می شود.

اجزای تشکیل دهنده کرنا

تاریخچه

همانطور که پیشتر اشاره شد ، کرنا سازی باستانی است که از دوره هخامنشیان مورد استفاده بوده و یک نمونه از آن در سال 1336 خورشیدی (1957 میلادی) از قبر داریوش سوم پیدا شده و در حال حاضر در موزه تخت جمشید استان فارس از آن نگهداری می شود. بر این اساس معلوم می شود کرنا در گذشته یک ساز حکومتی بوده و برای اعلان ها، جشن ها و جنگ ها به کار می رفته و شاید حتی نمادی از قدرت امپراطوری محسوب می شده که آن را همراه پادشاه دفن کرده اند.

کرنای هخامنشی ، محل نگهداری : موزه تخت جمشید در استان فارس

در متون تاریخی همواره از کاربرد این ساز در جنگ های دوره های مختلف ، سخن رفته است. عبدالقادر مراغی در کتاب جامع الالحان از سازی با عنوان نفیر نام می برد که دو ساز بورغو و کره نای از انواع آن بوده است. طبق گفته مراغی نفیر دارای طولی معادل دو گز^[1] (208 سانتی متر) بوده و اگر طولی بیشتر از این داشت به آن بورغو و اگر پایین ساز کج بود به آن کره نای می گفتند.

در منابع موسیقی شرح کرنا در سفرنامه های اروپاییان حائز اهمیت است. شرلی در دوره شاه عباس اول در مورد کرنا چنین نوشته است : « این کرناها به کلی ورای شیپورهای انگلیسی هستند. بقدر دو یارد^[2] و نیم طول دارند و طرف پهنش به اندازه بزرگی یک کلاه است.» تاورنیه در زمان شاه عباس دوم ، کرنا را به طول 7 یا 8 پا^[3] معرفی می کند که دهانه بسیار گشادی داشته و وقتی در آن می دمند صدایش از نیم فرسخی شنیده می شود. الئاریوس در زمان شاه صفی ، طول کرنا را به اندازه چهار ساعد و مخرج یا دهانه آن را به اندازه قطر یک ساعد دانشته و جنس آن را از مس معرفی کرده است. سانسون در عصر شاه سلیمان صفوی فقط به بلند بودن طول این ساز اشاره کرده است: « کرنا شیپورهای بلندی است که از در آن از ته گلو فریاد می کنند و این فریادها با صدای قره نی و نقاره ها و طبل ها هماهنگی می کند.» کمپفر نیز در این دوران از دو نوع کرنا یا شیپور دسته بلند یاد می کند که بعضی به قسمتی باریک و بعضی به قسمتی پهن ختم می شدند و به بوق های انگلیسی شباهت داشتند. منظور کمپفر از این دو نوع ساز دسته بلند ، کرنا بوده است که بعضی دارای دهانه پهن و برخی دیگر دارای دهانه ای باریک هستند.

کرنا در نگارگری

از آنجا که کرنا به عنوان سازی رزمی به کار گرفته می شد ، مهم ترین سازی است که در نقاشی ها به چشم می خورد. انواع مختلف این ساز نیز در نگاره ها مشهود است. به عنوان مثال در رزم کیخسرو با افراسیاب در شاهنامه بایسنقری یک نوع کرنا مشاهده می شود که مخروطی شکل است و در قسمت دهانه فقط کمی پهن تر شده است.طول ساز نیز متشکل از چند بخش است و دهانه ساز پهن و شیپوری شکل نیست. این نوع کرنا در نگاره های فراوانی به چشم می خورد.
در تصویری از روضه الانوار کرنایی مشاهده می کنیم که دارای لوله صوتی استوانه ای شکل بسیار باریک و ظریفی است که به دهانه ای قیفی شکل و پهن منتهی می شود و لوله صوتی آن شامل چهار بخش مجزاست که با گره هایی به هم متصل شده است.

نقش کرنا در نگارگری شاهنامه بایسنقری ، رزم کیخسرو با افراسیاب

نقش کرنا در بخشی از نگارگری پیرزن دادخواه به سلطان ملک شاه ، روضه الانوار ، 927 ق

کرنا نوازی در حرم اما رضا (ع)

کرنا نوازی به همراه طبل و نقاره ، از آیین های قدیمی و کهن است که در حرم امام رضا (ع) برگزار می شود. این مراسم به نقاره زنی یا نقاره کوبی شهرت دارد. وسایل نقاره زنی آستان قدس رضوی عبارتند از کرنا و طبل. نواختن کرنا دارای ذکری بوده که سینه به سینه نقل شده و باقی مانده و در سه دست اجرا می شود:

• دست اول

« سرنواز » ، سردسته ی کرنا نوازها ، کرنا را به طرف گنبد حضرت به عنوان سلام می گیرد و در آن می دمد : « سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا » سپس ، « پس نوازان » که تعداد آن ها چهار نفر می باشند ، جواب می دهند : « امام رضا » سرنواز دوباره با سر کرنا به طرف گنبد حضرت اشاره کرده و چنین می نوازد : « امام رضا » و پس نوازان جواب می دهند : « غریب ».

• دست دوم

سرنواز با کرنا ذکر می کند : «مولی مولی مولی علی بن موسی الرضا» پس نوازان جواب می دهند : «رضا جان» سرنواز ، سر کرنا را به طرف گنبد می گیرد و ذکر می کند : «یا امام غریب یا امام رضا».

• دست سوم 

کرنای سرنواز ذکر می کند : «دوران دوران امام رضاست» در این موقع طبال ها به عنوان شادی طبل های خود را به صدا در می آورند . این طبل به «کوس شادیانه» معروف است. دوباره سرنواز ذکر می کند : «دوران دوران امام رضا دادرس بیچارگان» پس نوازان پاسخ می دهند : «ای دادرس درماندگان».
موقعی که پس نوازان می خواهند کرنای خود را بر زمین بگذارند ، سرنواز می گوید : «فریاد رس» و طبال ها با شدت بیشتر بر طبل ها می کوبند. سرنواز به عنوان دعا به موسسین نقاره خانه رضوی که سلاطین وقت بودند ذکر می کند : «یا فتاح یا فتح».

کرنا نوازی در حرم امام رضا (ع)

کرنا نوازان بنام

از کرنا نوازانی معروف می توان از استاد شنبه نوایی ، علی اکبر مهدی پور ، حیدرشاه نادری اشکفتگی ، حسین حیدری ، ابراهیم گنجی قشقایی و جهانگیر مومن نژاد نام برد.

استاد ابراهیم گنجی قشقایی ، نوازنده کرنا

پانویس

1. گز : واحدی برای اندازه گیری طول در قدیم بوده و هر « گز » معادل 104 سانتی متر است.

2. یارد (Yard) : واحدی برای اندازه گیری طول است و هر یارد معادل 914.4 میلی متر است.

3. پا (Foot) : واحدی برای اندازه گیری طول است و تقریبا معادل 30.48 سانتی متر می باشد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• نقش موسیقی در جنگ ها و انواع سازهای رزمی در ایران دوره اسلامی با نگاهی بر تصاویر نگارگری / نرگس ذاکر جعفری / مجله هنرهای زیبا - هنرهای نمایشی و موسیقی / سال 1395 / شماره 1
• سازهای بادی تصویر شده بر نگاره های دوره ساسانیان / مصطفی رستمی ، محمدرضا چیت ساز ، مصطفی منصور آبادی / مجله باغ نظر / سال 1394 / شماره 33
• موسیقی ایران از دوران کهن و عهد هخامنشی / علی سامی / مجله هنرو مردم / سال 1349 / شماره 94
• موسیقی در سرزمین گیل و دیلم /ستار فلاحت کار / مجله مقام موسیقایی / سال 1378 / شماره 4
• ابزار خنیاگری در نگارگری دوران تیموری / مهناز شایسته فر / مجله کتاب ماه هنر / سال 1383 / شماره های 65 و 66
• نقاره خانه آستان قدس رضوی / سید علی اصغر شریعت زاده / مجله هنر و مردم / سال 1355 / شماره های 165 و 166