سوزن دوزی ترکمن

« سوزن دوزی ترکمن » که درمیان این اقوام به نام « کِشته » معروف بوده در گذشته کاربردهای فراوانی داشته و در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس های مردان ، زنان و کودکان، پرده ها استفاده می‌ شده است؛ اما امروزه بیشتردر لباس زنان دیده می‌شود. این سوزن دوزی زیبا به « سیاه دوزی » نیز معروف است.

لباس ترکمنی سوزن دوزی شده 

در رابطه با قدمت این سوزن دوزی اطلاعات دقیقی در دسترس نیست ؛ اما برخی از اسناد حاکی از این امر است که گلدوزی های مصور این اقوام از زمان سکاها رایج بوده است. 

ابعاد این سوزن دوزی ها که بیشتر برای تزیین لبه شلوار زنانه و دور یقه پیراهن کاربرد دارد، نسبت به نوع طرح و نقش، دارای پهنایی متغیر از 2 تا 8 سانتی متر می باشد. هر چقدر ابعاد و نقوش آن بیشتر باشد ارزش آن نیز بیشتر می شود.

تا به امروز این شلوارهای سوزن دوزی در میان بانوان ترکمن محبوبیت خود را حفظ کرده و جزئی از جهیزیه دخترانشان می باشد.

مواد اولیه

مواد اولیه مورد مصرف در سوزن دوزی ترکمن شامل نخ و پارچه است. پارچه ها نیز اکثرا ابریشمی و یا پشمی می باشند و از نخ های ابریشمی و پنبه ای به رنگ های نیلی ، شرابی ، زرد ، سفید ، مشکی ، آبی ، سبز و نارنجی استفاده می شود.

ترکمن ها برای پوشاک خود  و تزیین آن از پارچه ها و رنگ های گرم استفاده می کنند که در این میان طیف هایی از رنگ قرمز بسیار مطلوب ایشان می باشد ؛ چرا که رنگ قرمز ، سمبلی از خون غالب و شعله های آتش است. این رنگ ، محرک آتش درون است و از نظر سمبلیک مانند خونی است که هنگام فتح و پیروزی ریخته می شود و نشانه رشادت، دلاوری و مردانگی می باشد.

نقوش 

در زبان هنر، علامت ها جای شکل های واقعی را می گیرند و چون تعداد علامت ها از تعداد شکل های موجود در طبیعت کمتر است، هنربه الگوسازی و قرارداد سازی می پردازد. نقوش سوزن دوزی ترکمن نیز از شکل های واقعی جانوران، عناصر طبیعت و محیط پیرامون، ابزار کار و ادوات جنگی و عقاید و باورها الهام گرفته و الگو سازی شده اند.

جانوران : ترکمن ها برای امرار معاش، به اهلی کردن حیواناتی چون شتر و اسب روی آوردند و حیواناتی مانند قوچ و اردک را که قابلیت اهلی شدن ندارد برای تامین نیازهای حیاتی و برخی عقاید قومی، جنبه تقدس به خود گرفتند. برخی از نقوش جانوران و حشرات موذی نیز در بافته ها به منظور مهار کردن یا دفع شر آن ها در محیط زندگی به کار رفته است.

• تیرانا بورون : در زبان ترکمنی به ماهی اوزون برون گفته می شود. اين نقش برگرفته از شکل اين ماهی می باشد. این طرح معمولا بر روی کلاه و شلوار زنانه سوزن دوزی می شود.
• قوچوق (قوچاق) : این واژه به معنای شاخ قوچ است. در بین طوایف ترکمن، قوچ نشانه نیرو و قدرت و عقاب شکاری « قره قوش » نشانه قدرت و سرعت می باشد.
• ساری ايچيان : در زبان ترکمنی عقرب زرد گفته می شود. به اعتقاد این قوم عقرب مظهر دفع شر است. ترکمن‌هايی که در دشت «قره قوم» زندگی می کردند اين طرح را از محيط زندگی خود الهام گرفته اند. این طرح بر روی پاچه شلوار زنان به صورت پی در پی دوخته می شود.
• موی (عنکبوت) : یکی از علل پیدایش این نقش می تواند حضور همیشگی این حشره در میان اسبان و اسباب و لوازم طوایف ترکمن باشد.
• قوش قانات :  به معنی بال پرنده می باشد.

چند نمونه از طرح قوچوق (قوچاق)

نمونه ای سوزن دوزی ترکمن

نقوشی به همراه عقاید و باورها : ترکمانان همانند سایر اقوام ، آداب و رسوم و عقاید خاص خود را دارند که آن را از گذشتگان خود به ارث برده و برای حفظ آن می کوشند.

• دورت گوز : به معنی «چهار چشم» است و برای چشم نظر به کار می رود. یکی از رایج ترین اشیا برای چشم نظردر میان ترکمانان، شاخ قوچ و گاو است؛ اما این اشیا قابلیت حمل همیشگی با فرد را نداشتند بنابراین این نقش روی پارچهها و البسه به کار می رود که هم جنبه تزیینی دارد و هم در همه حال به همراه فرد است و او را از چشم بد دور نگه می دارد.
• بورمه چگین : در زبان ترکمن ، «بورمه» به معنای بستن و «چگین» به معنای بازو است. زنان سالخورده ترکمن اعتقاد دارند زمانی که فردی دچار غش یا ضعف می شود، باید بازوی آن فرد را محکم بست تا خون به بالای بدن او جریان یابد. ترکیب بندی این نقوش بر روی لباس به گونه ای است که هر نقش در یک خط تکرار می شود و این خطوط یادآور سطور دست نوشته و دعاگونه می باشد. مشابه این ترکیب بندی در قالی محرمات دیده می شود که تداعی کننده سطور کتاب دعا می باشد.

ابزار کار و ادوات جنگ : در فرهنگ ترکمن ، شکل اصلی زیورآلات ، از ادوات جنگی چون سپر ، کلاه خود ، زره و شمشیر الهام گرفته شده است ؛ چرا که اغلب زنان ترکمن در جنگ ها حضور داشته اند.

• چاقماق : این طرح از دستگاه گيره ای که در کارگاه های آهنگری و ... استفاده می شود ، الهام گرفته شده است و معمولا بر روی پاچه شلوار زنانه دوخته می شود.
• عالِم : این نقش از قالی ترکمن الهام گرفته شده و از طرح های پیچیده گیاهی ، هندسی و درختی گرفته تا نقوش ساده هندسی متغیر هستند. «گرمچ» یا «گرمج» که از طرح های معروف عالم است وسیله ای است که در اطراف پای چهارپایان کشیده می شود.
• اوی : در این نقش از شکل «قبه» الهام گرفته شده است. قبه زیوری شبیه به کلاه خود و سمبل و یدآور جنگ است. بعضی بر این عقیده اند که برخی زنان ترکمن (چون ترکان خاتون) در جنگ ها شرکت داشته اند و برخی در انتظار بازگشت مردان از جنگ بودند یا به یاد کشته شدگان جنگ این زیور را بر سر خود می گذاشتند.

عناصر طبیعت و محیط پیرامون : ترکمن ها ی صحرا نشین، هرچه در طبیعت مشاهده  می کردند در ذهن خود آن را به صورت ساده و انتزاعی درآورده و در آثار هنری خود از جمله سوزن دوزی به کار می بردند.

• باغ : اين طرح شکل ساده شده درخت را نشان می دهد.
• یافرق : در زبان ترکمنی به معنی برگ است و به شکلی انتزاعی به تصویر کشیده شده است. در این نوع از سوزون دوزی، همه اجزای طبیعت در دستان زنان ترکمن به صورت انتزاعی درآمده و زینت بخش البسه شده است.

مراحل دوخت

همانند سایر سوزن دوزی ها برای ثابت نگه داشتن پارچه و سوزن دوزی ابتدا لایه بندی و شیاردوزی صورت می‌گیرد. سپس نخ ابریشم را برای استحکام بیشتر به تعداد دو یا سه یا پنج لا با هم تاب می‌دهند. بعد ازآن، سیم کشی برای تعیین محدوده اصلی کادر جهت پیاده کردن طرح انجام می‌گیرد. هنرمندان محل اصلی طرح را با نخ کوک بر روی پارچه کوک می زنند تا بتوانند طرح را کاملا قرینه بدوزند ، سپس فضای طرح را با دوخت زنجیره و نخ ابریشمی‌ مشکی می دوزند یا به عبارتی سیاه دوزی می کنند. سپس نوبت دوختن نخ های رنگی یا به عبارتی الوان دوزی می باشد به گونه ای که زمینه پارچه مشخص نشود. بعد از دوخت زنجیره سیم کشی، بین دو سیم را دانه دوزی ( آلاجه ) می‌کنند. مرحله آخر این سوزن دوزی سفید دوزی می باشد که معمولا در شلوار زنانه و در قسمت بالای سیم به صورت پی در پی دوخته می شود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• جستاری در مفاهیم نقوش سوزن دوزی ترکمانان گنبد کاووس / الهام ذباح ، غلامعلی حاتم / مجله نگره / سال 1392 / شماره 28