سکمه دوزی

از رودوزی های سنتی و زیبای ایران « سُکمه دوزی » یا « چشمه دوزی » نام دارد که در آن با نخ کشی ( تار یا پود ) در قسمت های مورد نظر حالت توری بوجود می آورند ، سپس با بخیه زدن به شبکه به وجود آمده به شکلی خاص طرح های زیبایی پدید می آورند.
این هنر از قدیمی ترین سوزن دوزی های اصفهان است و معمولا بر روی پارچه های کتانی سفید یا رنگی با نخ های هم رنگ پارچه انجام می گیرد.

تاریخچه

این دوخت قدمت بسیار زیادی در تاریخ کشورمان دارد. آغاز این هنر به دوره قبل از اسلام می رسد ولی اوج شکوفایی آن در دوران اسلامی است.

مواد اولیه

• پارچه : پارچه کتان ایرانی که بافت پارچه باید ساده و تار و پود آن عمود بر هم و حتی الامکان ضخامت تار و پود یکسان باشد. پارچه های مخمل ، ساتن و پارچه های  کج راه برای این رودوزی مناسب نمی باشند.
• نخ : معمولا از نخ ابریشم تابیده ، دمسه و نخ عمامه استفاده می شود. از نخ دمسه برای سکمه دوزی و از نخ عمامه برای قلاب دوزی استفاده  می شود. محل بریدگی تار و پود نخ کش شده را برای استحکام بیشتر قلاب دوزی می کنند.
• کارگاه : برای صاف کردن و از بین بردن چین خوردگی های پارچه به کار می رود.
• صندلی : جهت نشستن
• پایه یا خرک : کارگاه روی آن قرار می گیرد
• سوزن ، نخ ، قلّاب ، انگشتانه ، تیغ و قیچی ظریف

نقوش

بته جقه ، نقش ترنج و سر ترنج و نیم ترنج ، شمسه ای ، انواع گل ها ، ستاره ، گل و بته و غیره.

در سکمه دوزی اگر تعداد تار و پود نخکش شده نسبت به تار و پود به جای مانده بیشتر باشد بخیه های دوخته شده روی آن پارچه را به شکل توری در می آورند که به این دوخت « تور دوزی » می گویند.

اگر تعداد تار و پود نخ کش شده با تعداد به جا مانده آن، منفذ های هماهنگ و یکنواخت ایجاد نمایند به آن « چشمه دوزی » می گویند.

چشمه دوزی

شبکه دوزی

در صورتی که در قسمتی از طرح تار و پود و یا تمام تار یا تمام پود نخ کش شود و به جای آن ها دوخته ای رایج در « ژور دوزی » که در فارسی به آن « شبکه دوزی » می گویند گذاشته شود ، به این دوخت شبکه دوزی می گویند. معمولا شبکه دوزی برای تزئین حاشیه ها به کار می رود.

یکی از دوخت های هم خانواده سکمه دوزی،  « اشرفی دوزی » است. در این دوخت در میان منافذ بزرگ ایجاد شده نخ های متقاطع عبور داده می شودو با دوخت های مخصوص بر روی این نخ ها گلبرگ هایی را به طور جداگانه می دوزند که در پایان دوخت هر چهار گلبرگ تشکیل یک گل به نام گل اشرفی می دهند.

یکی دیگر از انواع این نوع دوخت ها « ستاره دوزی » است. به دوخت روی نخ های متقاطع عبور داده بر منفذ بزرگ نخ کش شده و بخیه های روی نخ کش گفته می شود.

دوخت های کاربردی

این هنر معمولا با زنجیره دوزی ، زنجیره دوزی تک قلاب ، گره فرانسوی ، دندان موشی ، ساقه دوزی ، ساتن دوزی ، اشرفی دوزی ، شبکه دوزی ، ستاره دوزی و تور دوزی همراه می باشد.

نحوه نخ کشی

در طول 3 نخ را می گذاریم ، 20 تار را بریده و می کشیم ، در عرض 3 نخ را گذاشته و 3 تا را بریده و می کشیم.

شیوه کار

این دوخت به وسیله نقشه و شمارش الیاف کتان صورت می گیرد. برای انجام این کار ، ابتدا نقشه مورد نظر را روی پارچه انتقال داده ، سپس قسمت هایی که باید تار و پود پارچه کشیده شود ، شمارش شده و نخ کشی می کنند. سپس اطراف جاهای نخ کشی شده را با دوخت دندان موشی ، زنجیره یا قلاب دوزی محکم می کنند.
در این رودوزی ، سادگی طرح از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. گاهی یک نخ به طور چهارخانه از پارچه کشیده می شود و سپس چهارخانه را به طور مایل مانند ژور پر می کنند.
چشمه دوزی را می توان با برودری دوزی و قلاب دوزی نیز انجام داد. در اصفهان بیشتر از نقش های قلمکار استفاده می کنند. گاهی نیز در بین چشمه دوزی ، طرح هایی همچون بته جقه را قلاب دوزی می کنند.
پارچه بعد از این رودوزی ، حالت تور به خود می گیرد.

موارد مصرف
در قدیم از این رودوزی در روبنده خانم ها به کار گرفته می شد ، آن قسمت از پارچه که در جلو چشم قرار می گرفت را سکمه دوزی می کردند تا دید بهتری داشته باشند. امروزه در تزئین لباس ، رومیزی ، روتختی ، سفره و پرده از آن استفاده می کنند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم / سال 1388