شطرنج

«شطرنج» یکی از بازی های بسیار قدیمی می باشد و بر روی تخته ای که دارای 64 خانه سیاه و سفید است با مهره هایی به نام شاه ، وزیر (فرزین) ، فیل ، اسب (فرس) ، رخ ، پیاده (بیدق) بازی می شود. این بازی برای دو نفر طراحی شده و مهره ها دو سری و در دو رنگ سیاه و سفید می باشند که معمولا یک حریف با مهره سیاه و دیگری با مهره سفید به بازی مشغول می شوند. در این بازی هدف بر این است که شاه مات شود یعنی چنان مورد تهدید قرار گیرد که راه فرار نداشته باشد.

شطرنج فرانسوی ، آنتیک ، 1810 میلادی

معره های شطرنج فرانسوی از چوب و استخوان ، آنتیک ، 1890 میلادی

درباره معنی آن نظرات متعددی وجود دارد. در کتاب برهان قاطع در تعریف شطرنج چنین آمده است : «شترنگ از ریشه چترنگ پهلوی است که اصل آن از (چاتورانگا) دارای چهار لبه یا چهار حد شامل چهار جزء فیل ، رخ ، اسب و پیاده است.»

در کتاب غیاث اللغات چنین تعریف شده است : «چتر» به معنی چهار و «انگ» به معنی عضو و مجازا به معنی رکن است ؛ یعنی فوجی را گویند که چهار رکن داشته باشد.

دهخدا آن را چنین تعریف می کند : «شطرنج معرب شدرنج است ، به این معنی که هرکس بدان مشغول شود ، رنج و ناراحتی اش از بین می رود. عده ای دیگر آن را معرب صد رنگ به معنی صد حیله و مکر و گاهی اصل آن را (شط رنج) به معنی کناره یا کرانه رنج و تعب گفته اند.»

این بازی برگرفته از آرایش سپاه در هنگام نبرد می باشد ؛

چون کنی از نطع خاک رقعه شطرنج رزم       از پس گرد نبرد چرخ شود خاکسار ^{«خاقانی»}

شطرنج می تواند اسبابی برای معاشرت باشد ؛ چناچه انوری در شعر خود آورده است :

اسـبـاب معـاشـرت مـهـیـا               از لـوح کمـانـچـه و چغـانـه
طنبور و کتاب و نرد و شطرنج           چنگ و دف و نای و شاخ و شانه
بـنـهــاده به پیـش انـوری را          گنـجـشـک و کبـوتـر و کـلانـه 

درباره منشا و پیدایش این بازی و چگونگی ساخت آن نیز اختلاف نظر وجود دارد ؛ طبق آثار به دست آمده از کاوش های باستان شناسی ، این بازی در ایران باید سابقه ای بسیار کهن داشته باشد. چنان که در زیر جام هخامنشی که از خرابه های حسنلو پیدا شده ، نقشی از شطرنج دیده می شود. که در بخش زیرین کاسه ، نقش مربع شطرنج مانندی که از یک طرف دارای 10 خانه و طرف دیگر 9 خانه است، وجود دارد.

راوندی در این باره چنین نوشته است : «شطرنج را حکمای هند نهادند و به نوشیروان عادل فرستادند و بزرجمهر آن را برگشاد و بر آن یک باب بیفزود. نوشیروان آن را به قیصر روم فرستاد. حکمای روم خاطر برگماشتند و ایشان دو باب زیادت کردند.»

در شاهنامه نیز درباره پیدایش شطرنج در داستان «گو و طلخند» سخن به میان آمده است.

بعضی بر این عقیده اند که این بازی در ایران اختراع شده و سپس در هند رواج پیدا کرده است. بعضی دیگر منشا آن را بازی چترنگ می دانند که در قرن 6 میلادی از هندوستان به ایران وارد شد. با این وجود اگر هم خاستگاه شطرنج ، ایران نباشد ولی به طور قطع می توان گفت که ایرانیان در ترویج این بازی نقش بسیار موثر داشتند تا جایی که غربی ها این بازی را از آنها یاد گرفتند و در حدود قرن دهم میلادی و یا حتی پیش از آن ، شطرنج به طور مستقیم یا غیر مستقیم توسط ایرانی ها به اروپا راه پیدا کرد.

بررسی مهره ها

شاه : مهمترین مهره در این بازی ، شاه می باشد. این مهره می تواند در هر حرکت یک خانه در تمامی جهات حرکت کند. محل قرار گرفتن شاه سفید در خانه سمت راست وزیر و شاه سیاه در انتهای صفحه روبروی شاه سفید است.

وزیر : بالاترین مهره شطرنج بعد از شاه وزیر است که در گذشته به آن «فرزین» می گفتند. بعد از ورود شطرنج به اروپا رفته‌ رفته جنسیت مهره تغییر کرد و نام آن به واژه‌هایی با معنی بانو یا ملکه تبدیل شد. این مهره همانند مهره اسب می تواند به موازات قطرها حرکت کند به همین سبب در اشعار به کجروی و کج رفتاری توصیف شده است :

جز به عمری در ره ما راست نتوان رفت ، از آنک       همچو فرزین کج روی در راه نافرزانه ای ^{«سنایی»}

رخ یا قلعه : در شکل امروزی شطرنج ، قلعه یکی از مهره های تعیین کننده است و بعد از شاه و وزیر (فرزین) با ارزش ترین مهره به حساب می آید. در صفحه بازی در قسمت گوشه قرار می گیرد و به همین سبب در ادبیات فارسی به گوشه نشینی معروف است ؛ چنان که انوری در شعر خود چنین آورده است :

گیــرد از دیـگـران کـنـاره چـون رخ        صـدرهـا گـر بـرو دهـنـد چـو شـاه

در اغلب کتاب های مرجع اطلاعات کاملی درباره این مهره آورده نشده و بیشتر بر اساس نظر شخصی به شرح و توصیف آن پرداخته اند. برخی محققان این مهره را با پرنده ای افسانه ای و عظیم الجثه که در هند زندگی می کرده مرتبط می دانند. عده ای دیگر آن را به شتری تشبیه کرده اند که این مطلب نیز می تواند درست باشد ؛ چرا که اسب و فیل نیز از حیوانات عضیم الجثه هستند و بر همین اساس است که در بازی های قدیمی ، قدیمی ترین مهره شطرنج به شمار می آمده است. اما در برخی انواع شطرنج توضیحاتی در مورد رخ عنوان شده که متناسب با شکل امروزی است و بر مکان بودن اشاره می کنند.

اسب یا فرس : با توجه به این که شطرنج برگرفته از میدان جنگ است در نتیجه نحوه چینش و حرکت مهره ها نیز تقریبا مطابق با آن است. در میان مهره ها ، اسب تنها مهره ایست که مسیر حرکتش نسبت به سایر مهره ها پیچیده تر است و به شکل «L» حرکت می کند. به نظر می رسد این حرکت بر گرفته از صورت فلکی «فرس تام» می باشد. در رابطه با نوع حرکت اسب نیز در شاهنامه چنین آمده است :

هـمـان رفـتـن اسـپ سـه خانـه بود       بـه رفـتـن یکی خانــه بـیـگـانـه بـود

فیل یا پیل : محل قرارگیری این دو مهره در آغاز بازی یکی در کنار وزیر و دیگری در کنار شاه است. در این رابطه در شاهنامه چنین آمده است :

بیــاراسـتـه شـاه قـلـب سپـاه       ز یک دسـت فرزان نیـک خواه
اَبَر دست شاه از دو رویه دو پیل       ز پیلان شده گَرد هم رنـگ نیل

در شطرنج های امروزی حرکت فیل مورب است و اگر مانعی بر سر راهش وجود نداشته باشد می تواند هفت خانه را با یک حرکت طی کند.

سرباز یا پیاده (بیدق) : بی ارزش ترین مهره شطرنج است که اگر بتواند خود را به آخر برساند می تواند به وزیر یا مهره با ارزش دیگری بدل گردد.

مهره شطرنج ، از جنس عاج شیر دریایی ، نروژ - اسکاندیناوی ، 1200 - 1150 میلادی 

مهره شطرنج ، از جنس عاج شیردریایی ، انگلستان ، 1250 میلادی

مهره شطرنج ، از جنس عاج فیل ، هلند ، 1500 میلادی

ماهیت بازی شطرنج

هدف هر بازیکن ، قراردادن شاه حریف در معرض حمله است ؛ به نحوی که حریف به هیچ صورت نتواند شاه خود را از معرض حمله خارج کند. بازیکنی که موفق به این امر شده‌است به اصطلاح حریف را «کیش و مات» کرده و بازی را برده‌ است. اما اگر هیچ‌ یک از دو بازیکن نتواند «کیش و مات» کند، بازی مساوی است.

شطرنج های قدیمی

یکی از شطرنج های قدیمی کشف شده «شطرنج نیشابوری» می باشد. این شطرنج با قدمتی که به سده 12 میلادی می رسد از آثار مهم کشف شده در نیشابور است و یکی از کامل ترین مجموعه های به جای مانده می باشد که شامل 16 مهره فیروزه ای و 15 مهره بنفش رنگ میباشد که همگی لعاب داده شده اند. این شطرنج هم اکنون در موزه متروپولیتن نگهداری می شود.

شطرنج نیشابوری ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

آرایش و ساختار شطرنج های قدیمی با شطرنج های امروزی بسیار متفاوت است. در اینجا به بررسی انواع مختلف آن می پردازیم :

شطرنج دایره : آملی در کتاب خود شرح این شطرنج را چنین شرح داده است: «در میان هر دایره ، دایره کوچکی گذاشته اند که هرگاه شاه درماند در آن دایره رود و آنجا هیچ بر او نیفتد مگر از آنجا بیرون رود و در این شطرنج نیز پیاده فرزین نشود.»

شطرنج بروج : آملی در این باره نیز چنین نوشته است: «شطرنج بروج را که به 7 کوکب و 12 بروج نهاده اند و بروج بر کواکب قسمت کرده اند ؛ چنانچه سیر خان های ایشان است و عدد سیر هر یک به مرتبه فلک او نهاده اند چنانچه زحل 7 خانه رود و مشتری 6 و مریخ 5 و آفتاب 4 و زهره 3 و عطارد 2 و ماه 1 و مهره را در میان نطع بنهند و کعبتین بزنند.»

شطرنج چهار در شانزده : در این شطرنج تعداد حرکت مهره ها با انداختن تاس مشخص می شود ؛ آملی در توضیح آن چنین می نویسد: «چنانچه یکی آید ، پیاده ببازد و اگر دو آید رخ و سه فرس و اگر چهار پیل و اگر پنج آید فرزین و اگر شش آید شاه و ...»

شطرنج ذوات الحصون : آملی این شطرنج را چنین توصیف می کند: «ده در ده باشد و بر کناره های او چهارگوشه چهار خانه دیگر باشد که آن را حصن خوانند و در وی چهار دبابه آورده اند که بر مثال رخ رود و لیکن به انحراف و هرگز در این شطرنج بیدق فرزین نشود... و هرگاه شاه درماند اگر تواند خود را در حصن ها اندازد که هیچ چیز بر او نیفتد الا آن که راه او گرفته شود که به حصن نتواند رفتن.»

شطرنج رومی : این شطرنج شباهت زیادی به ذوات الحصون دارد با این تفاوت که در این نوع پیاده می تواند به فرزین تبدیل شود. راوندی این شطرنج را چنین توصیف می کند: «باب دوم که رومیان نهادند هشت عدد آلت بر شطرنج قدیم زیادت کرئنئ چهار اسد و چهار پیاده و اسد را بعضی شتر کنند رقعه ای ساختند ده در ده که صد خانه باشد اسد ها در زوایا نشاندند و سیر و ضرب واسدها بر زوایاست. در زوایا چهار حصن باشد بیرون از صد خانه و ... پیاده که فرزین می گردد از آنست که چون پیاده رادر حرب چندان قوت بود و عقل دارد که پیش لشکر رود وزارت را سزاوار است.»

شطرنج العرفا : این شطرنج نوعی بازی خط کشی شده بر روی مقوا یا کاغذ است که در هر یک از خانه های آن یکی از صفات پست یا عالی اخلاقی اخلاقی و درجات تصوف نوشته شده است. بازی از خانه اول که «صفر عدم» نامیده می شود آغاز شده و هر بازیکن مهره خویش را با توجه به تاس به جلو حرکت می دهد. در واقع این بازی نوع دیگری از باری مار و پله امروزی است و شطرنج العرفا به غیر از نامش هیچ شباهت دیگری با شطرنج ندارد.

شطرنج هندی : این شطرنج با چند اختلاف جزئی با شطرنج های امروزی بسیار مطابقت دارد.

شطرنج کبیر : در این شطرنج مهره هایی همچون شیر ، زرافه و چیزهای دیگر اضافه شده است. در کتاب عجایب المقدور فی نوایب التیمور آمده است که امیر تیمور ، عشق فراوانی به شطرنج داشته و با این شطرنج بسیار بازی می کرده است.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع 

• برهان قاطع / محمد حسین خلف تبریزی / به اهتمام محمد معین / انتشارات امیرکبیر / سال 1362
• غیاث اللغات / غیاث الدین محمد رامپوری / به کوشش منصور ثروت / انتشارات سپهر / سال 1363
• راحه الصدور و آیه السرور / محمد بن علی بن سلیمان راوندی / به تصحیح محمد اقبال و تصحیحات لازم مجتبی مینوی / انتشارات امیرکبیر / سال 1364
• نفایس الفنون فی عرایس العیون / شمس الدین محمد آملی / کتابفروشی اسلامیه / سال 1379
• زندگی شگفت آور تیمور / ترجمه کناب عجایب المقدور فی اخبار تیمور / محمدعلی نجاتی / بنگاه ترجمه و نشر کتاب
• گونه ای از بازی شطرنج در شاهنامه فردوسی و سنجش آن با انواع دیگر / احمد گلی ، مهدی رمضانی / مجله آینه میراث / سال 1394 / شماره 56
• ریشه شناسی اصطلاحات شطرنج / مصطفی ذاکری / مجله نامه انجمن / سال 1381 / شماره 1 تا 4