نقاشیخط

تعریف

نقاشیخط به عنوان مکتبی نوپا و اصیل در هنر معاصر ایران شناخته می شود و خمیر مایه اصلی آن ، خط و خوشنویسی با تکیه بر وجه تصویرشان بوده و محتوای آثار در شکل و ظاهر بصری آن نشان داده می‌ شود ؛ بنابراین خوانا بودن عبارات ، کلمات و جملات هدف اصلی نبوده و هویت بخشی به آثار ، از عمده دلمشغولی های هنرمندان این مکتب است.

نقاشیخط در واقع نقاشی کردن حروف و کلمات است که بیننده آن را خوشنویسی تلقی می‌کند هرچند که با روش‌ها و تکنیک‌های رایج در نقاشی به وجود آمده باشد.

نقاشیخط ، اثر استاد علی شیرازی

تاریخچه

در گذشته برای جلوگیری از فساد کاغذ و حفظ نوشته ها ، کاغذ را «زر اندود» می کردند که البته این کار جلوه بیشتری به خطوط می داد ؛ اما به علت کمیابی و گرانی طلا ، رنگ جایگزین آن شد. رنگ ها جلوه بیشتری به خطوط می دادند و زیبایی آن را چند برابر می ساختند.
از طرفی دیگر پرداختن به خط به طور مستمر  و کنتراست شدید رنگ مشکی مرکب و سفیدی کاغذ کمی ملال آور است در نتیجه خوشنویسان به تفنن در آن نیز پرداختند. از مواردی که رفته رفته شکل جدی به خود گرفت استفاده از رنگ می باشد.

با کشف زمینه های خلاقانه سیاه مشق نویسی در دوره قاجار ، هنرهای تجسمی معاصر ایران در دهه چهل شمسی در مسیر تازه و تجربه متفاوتی قرار می گیرد که متاثر از برداشت های آزاد هنرمندان از خوشنویسی و سیاه مشق نویسی است که جریان هنر نقاشیخط را تاکنون تداوم بخشیده است.
خوشنویسانی که در خط و خوشنویسی سرآمد بودند به اینگونه امور تفننی پرداختند ؛ خوشنویسانی همچون محمد حسین شیرازی ، میرزا اسدالله شیرازی ، علینقی شیرازی ، ملک محمد قزوینی و اسماعیل جلایر از این دسته هستند.
اسماعیل جلایر هم می توانست خوشنویسی کند و هم می توانست خط را نقاشی کند و هم این که قطعه خوشنویسی شده را به نقاشی ظریف و زیبایی بیاراید. این هنرمند را می توان مبتکر تلفیق خط و نقاشی دانست. بعد از او به خصوص در دهه 50-1340 مکتب سقاخانه پایه گذاری شد و هنرمندانی همچون مرحوم فرامرز پیل آرام و حسین زنده رودی کارهای نویی در این زمینه ارائه کردند که تماما نقاشی بود و از دور ها و حرکت ها و چرخش ها و فضاهای خط الهام گرفته بودند. این پرده ها مورد استقبال دیگر خوشنویسان قرار گرفت و کم کم بعضی از خوشنویسان ابزار نقاشی را به خدمت خط گرفتند و با استفاده از رنگ های گوناگون فرم ها و فضاهای متنوعی ساختند و یا با تکرار فضاهایی از خط یک فرم بصری خاص ساختند که طبعا در این پرده ها خطوط کیفیت خوشنویسی را رعایت نمی کند بلکه علت نهایی اجرای آن ایجاد یک فضای ذهنی توسط رنگ است.
به این ترتیب می توان گفت که نقاشیخط به عنوان یک مکتب هنری از مکتب سقاخانه زاده شد و امروزه با داشتن بار و غنای تاریخی ، فرهنگی ، هنری و هویت ملی در عرصه هنرهای تجسمی بسیار اهمیت پیدا کرده و جایگاهی جهانی برای خود به دست آورده است.
اما به عنوان بنیان گذار نقاشیخط در ایران از «محمد احصایی» نام برده شده است که در به کارگیری حروف و کلمات صاحب سبک و سیاق  خاص و منحصر به فرد می باشد. او در این رابطه چنین می گوید : «هرچند قبل از من ، کسانی چون مرحوم پیلارام ، خط نوشته را دستمایه کارهایشان قرار دادند و نام مکتب «سقاخانه» را بر آن نهادند ، اما فعالیت های من در این راستا و به کارگیری خط نوشته بدین شکل (به عنوان وسیله بیان) مرا از اعضای اولیه و پیشگام این هنر تصویری معرفی نمود و از آن پس بود که ارائه این نحو کار با یاری عزیزانی دیگر چون مرحوم رضا مافی و آقایان افجه ای ، اجلی ، رسولی و چند تن دیگر ، موجب پیدایش مکتبی در هنر معاصر این سرزمین به نام نقاشیخط شد.»

از دیگر هنرمندان نقاشیخط می توان از جلیل رسولی ، اسرافیل شیرچی و صداقت جباری و ... نام برد.

نقاشیخط ، اثر محمد احصایی

رابطه نقاشیخط با سیاه مشق

در مکتب نقاشیخط ، سیاه مشق و خوشنویسی به عنوان عناصر تصویری جدید ، ماده اولیه و ایده ای برای خلق و تجربه های نوین قرار گرفت. در نقاشیخط ، حروف به عنوان دستمایه اصلی محسوب می شود. در آثار پیلارام اغلب به بافت ترکیب بندی های بدیع ، بیش از محتوا توجه شده و برای ترکیب بندی مطلوب ، قوانین بصری مختلفی رعایت شده است و همین قوانین محتوای آثار او را تحت تاثیر قرار داده و جلوه متفاوتی از ضرباهنگ و ریتم حروف را شکل داده است.

در نقاشیخط خود اثر و فضای هنری آن اهمیت می یابد و جدای از درست نویسی حروف ، هنرمند ممکن است که با اصول دقیق و ظرافت های نوشتار حروف آگاهی کمالی نداشته باشد. به عنوان نمونه در آثار حسین زنده رودی ریتم و هماهنگی حروف با نوعی خامدستی اجرا شده است و عنصر حروف دستمایه ای برای جست و جوی فضاها و جلوه های نامتعارفی از ساماندهی اشکال را بوجود آورده است.

در کل هدف از نقاشیخط نمایش زوایای خلاقانه از هماهنگی  روابط بصری حروف است که دیده شدن حروف در مفهومی فراتر از خوانده شدن آن صورت می گیرد. امروزه این مکتب با داشتن بار و غنای تاریخی ، فرهنگی ، هنری و هویت ملی، اهمیت بساری در هنرهای تجسمی دوره معاصر ایران پیدا کرده و از جایگاهی جهانی نیز برخوردار است.

خط نقاشی

خط نقاشی بر اساس شکل گیری واژه است به این صورت که با خط ، نقشی را بیافرینیم و در نهایت اثر نیز بیش از آن که یک اثر خوشنویسی باشد بیانگر تصویر و فرم های شناخته ‌شده در نقاشی باشد. خط نقاشی بر خلاف نقاشیخط ریشه در سده‌ های کهن دارد. بسیاری از خطوط برگردان که در آن ها حیوانات و میوه ها و اشیایی نقش می شدند، از جمله خط نقاشی به شمار می روند.

به هر صورت نقاشیخط و خط نقاشی دو اصطلاح مجزا هستند که باید در کاربردشان دقت کرد و با توجه به نیازهای امروز ، باید بیش از پیش به آن ها پرداخت.

خط نقاشی

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ظرفیت های تصویری سیاه مشق در تایپوگرافی معاصر / زینب رشوند / مجله کتاب ماه هنر / بهمن 1390 / شماره 161
• نقاشی خط مکتبی نوپاو اصیل در هنر معاصر ایران / بهروز شریفی زیندشتی ، مصطفی اوجی / مجله کتاب ماه هنر / سال 1388 / شماره 135