سنتور

سنتور یا شاهان تور از ساز های زهی-مضرابی (یا زهی-کوبه ای) است که شکل ساده آن منسوب به بابلیان می باشد. در کلمه سنتور ، منظور از «تور» ، تور ماهیگیری می باشد. سیم های سنتور در ردیف های موزی و مورب تداعی کننده آن می باشد و صدای آن ، تداعی کننده صدای برخورد امواج دریا و صخره هاست که حالات روحی و روانی بشر را بر می انگیزاند.
سنتور های کشمیری که مادر سنتور کنونی ایران است تداعی کننده صدای رعد و برق ، صدای باد و طوفان ، صدای برخورد امواج ، صدای شکسن کشتی و غوطه ور شدن در آب ، ریزش باران و حرکت امواج می باشد.
در سنتورهای کامل شده ایرانی که تا اندازه ای شکل ساز های غربی را به خود گرفته نیز این خصوصیات نهفته است.

ساز سنتور

سنتور جعبه ایست تو خالی به شکل ذوزنقه متساوی الساقین که بر سطح فوقانی آن 72 سیم در دسته های چهار تایی که دو سر سیم ها به وجوه جانبی ساز متصل هستند. در اشعار منوچهری دامغانی (قرن یازدهم) نام این ساز به چشم می خورد.

کبک ناقوس‌زن و شارک سنتور زنست      فاخته نای‌ زن و بط شده طنبور زنا

تاریخچه

نقش ساز سنتور در حجاری های مربوط به آشوری ها و بابلیان (669 ق.م) به چشم می خورد و نشان می دهد که آن را به وسيله بندی به گردن می آويختند. در کتاب مروج الذهب به نوشته ابوالحسن علی بن حسین مسعودی ، در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان از سنتور به عنوان سازی متداول یاد می کند. بر طبق این کتاب می توان نتیجه گرفت که پیشینه این ساز حداقل به دوران ساسانیان باز می گردد.

نقش ساز سنتور در حجاری های آشوری

در کتب قدیمی و تالیفات فارابی و ابن سینا از ساز سنتور چندین بار نام برده شده و بر این اساس محققین بر این عقیده اند که سنتور از ایران به سایر کشور ها راه پیدا کرده و بنا به نیاز های فرهنگی آن ملت تغییراتی در آن ایجاد شده است. همانطور که در کشورهای عراق ، مصر ، هند ، ترکیه ، چین و بسیاری از کشورهای اروپای شرقی ، سنتور را با اسامی و شکل های مختلف ، تغییرات و شیوه های گوناگون در نوازندگی مشاهده می کنیم. در متون انگلیسی ، سنتور را با نام « دالسیمر» ، کشورهای اروپای شرقی با نام های «سیمبال یا سیمبالوم» و «چیمبال یا چیمبالوم» ، در چین با نام «یانگ کین» ، در آلمان به نام «هِک پِرت» ، در زبان عربی با نام «سنطور» و در برخی اماکن دیگر با نام «پسالتری» می شناسند. در ترکیه نوعی سنتور وجود دارد که دارای 160 سیم است و سیم ها 5 تایی تقسیم شده اند. سنتور عراقی مانند صفحه شطرنج است و بر مهره ها می نوازند.

کورت زاکس در کتاب خود به نام تاریخ سازهای موسیقی در مورد سنتور نوشته است که این ساز به وسیله اعراب ابتدا به شمال آفریقا و از آنجا به اسپانیا برده شد و سپس در جنوب شرقی اروپا رایج گردید.

بررسی های تاریخی و سیر تکاملی هر کدام از این سازها بخصوص پسالتری نشان می دهد که انواع ساز های کلاویکورد ، هارپسیکورد ، کلاوسن و پیانو تغییر شکل یافته همین سازهای قدیمی هستند که ریشه قدیم شرقی داشته و بنا به نیازهای موسیقی اروپایی در ساختمان و شیوه نوازندگی آن ، تغییراتی برای تکامل ایجاد شده است. (این ساز در قرن هفدهم به اروپا راه یافت.)

این ساز در گذر زمان دستخوش تغییرات بسیاری شد. تا قبل از امیر خسرو دهلوی (شاعر و موسیقیدان 651-725 ه.ق) زه کلیه ساز ها روده ای یا ابریشمین بود و اکثر آن ها برای همخوانی با خواننده به کار می رفت. در نتیجه نوازندگی از تکنیک های بسیار ساده و ابتدایی برخوردار بود و ساز ها به ندرت می توانستند سه اکتاو صدایی کامل را داشته باشند. در این دوران بود که صنعتگران به ساخت سیم فلزی پرداختند و توانستند آن را جایگزین زه های روده ای یا ابریشمین کنند. (سیم فلزی از آسیا به اروپا برده شد) امیر خسرو نیز در این راستا زه های چندین ساز را متحول کرد. سنتور نیز در زمان امیر خسرو دارای وترهای فلزی گردید.

«شاردن» سیاح فرانسوی که در زمان صفویان به ایران آمد ، رواج این ساز را در ایران تایید کرده است. در یک نقاشی از عمارت هشت بهشت ، ساز سنتور به تصویر درآمده است.

بانویی در حال نواختن سنتور ، گوشه ای از نقاشی عمارت هشت بهشت ، اصفهان ، دوره صفوی

در مورد سنتورهای اولیه یا سیم های فلزی که از هند وارد دربار قاجار شد چند وجه مشخصه دیده می شود. ارتفاع ساز بیش از ده سانت بود و ضخامت سیم ، صدای بم ایجاد می کرد. این سنتورها دارای دو مضراب فلزی شبیه خنجر بود. طی 700 سال بنا به سلیقه ایرانیان مضراب های چوبی قاشقی را جایگزین مضراب های فلزی کردند و ارامنه خوش ذوق با الهام گرفتن از نت چنگ یا کلید سل شکسته مضراب های انگشتی سبکی را ساختند. این امر تحولی در سرعت نوازندگی و ریزنوازی بوجود آورد.در این زمان چون هنوز سیستم پل گذاری برای تولید صدای بهتر ابداع نشده بود صدای چوب هنگام برخورد مضراب با سیم ها به شدت شنیده می شد. تکنیک ریز نوازی نیز تکامل نیافته بود و مضراب ها به صورت تک تک بر روی سیم ها فرود می آمد. نوازندگان ایرانی از اکتاو سوم بالای خرک استفاده نمی کردند و در نهایت دو اوکتاو صدایی را به کار می گرفتند. برای تغییر مقام ، خرک ها را جابجا می کردند.

نوازندگان درباری برای ساخت و تعمیر ساز از نجاران ارمنی و جلفای اصفهان کمک می گرفتند. بعد ها همین نجاران به سازندگان ساز تبدیل شدند. بعضی از یهودیان اصفهانی نیز همراه با ارامنه به تهران رفته و به ساخت ساز پرداختند. گل سنتور که به ستاره شش پر داوودی شباهت دارد یادگاری از یهودیان آن دوران است.

در اواخر دوره قاجار و روابط با غرب و آمدن پیانو و ویولن ، سازندگان ارمنی و یهودی و ... این فرصت را پیدا کردند تا تغییرات بیشتری در سازها از جمله سنتور به وجود آورند. ابتدا نازک ترین سیم پیانو بر روی سنتور امتحان شد و سنتوری ساخته شد که دارای دو ردیف خرک با سیم های یک جنس و کلافی قطور بود. این سنتور به سنتور کشمیری شباهت داشت اما از آن کوچکتر بود. این نوع سنتور با نام شادروان ورزنده با عنوان «سنتور ورزنده» شناخته می شود.

سنتورهای «سل کوک» برای صدای مرد و «لاکوک» برای صدای زن در زمان حبیب سماعی و با مشورت ایشان ساخته شد و برای اولین بار در تاریخ از سیم های سفید استیل و زرین و مسین (سیم های صنعتی) استفاده شد.

باید اذعان داشت که سنتور تقریبا از دویست سال پیش  توسط حسن خان سنتوری ، جان تازه ای پیدا کرد و توسط استاد صبا به نت درآمد. استاد صبا توانست این ساز را به شکل و چارچوب استاندارد در آورد و تا به امروز از این متد در ساخت این ساز استفاده می شود.

اجزای ساز

کلاف : کلاف چهارچوب ساز است. ابعاد سنتور را با کلاف تعیین می کنند.

صفحه زیرین : صفحه ای به ضخامت 5.7 ميلی متر است که کلاف سنتور روی آن قرار می گيرد و صفحه انحنای جزیی به سمت بیرون دارد.

صفحه رویی : صفحه ای به ضخامت 6 میلی متر است و دارای دو حفره به شکل گل می باشد. این گل ها به منزله بلندگوی می باشند و محل قرارگیری آن ها در بازدهی صدا موثر است. این مرحله حساس ترین مرحله ساخت سنتور است که به منظور بازدهی صدای ایده آل باید در کمال ظرافت و دقت انجام شود.

پل : پل ها میله‌ هایی چوبی به ارتفاع 5 سانتی متر و ضخامت 1 سانتی متر هستند که درون سنتور و زیر صفحه رویی قرار می گیرند. این پل‌ها وظیفه تحمل بار حاصل از سیم‌های تحت فشار سنتور را به عهده دارند.

خرک : خرک ها پایه‌های چوبی روی سنتور  می باشند که سیم‌ها را بالای صفحه نگه می‌دارد. خرک سيم های سفید به ارتفاع 22 ميلی متر و خرک سيم های زرد به ارتفاع 20 ميلی متر ، شيارهای روی آن به طول 17 ميلی متر و مفتول فلزی روی آن به طول 16 ميلی متر ساخته می شود. امروزه سنتورها را از 9 خرک تا 19 خرک در هر طرف می سازند که نوع 9 خرک آن رایج ترین و خوش صداترین آن ها می باشد.

گوشی : پیچ‌هایی فلزی به طول 6 سانتی متر به ضخامت 4 تا 5 میلی متر هستند که در سمت راست کلاف پیچانده می‌شوند و سیم دور آنها پیچیده می شود و با پیچاندن آن ها کوک ساز را می توان تغییر داد.

محل قرار گیری گوشی سنتور

شیطانک : هر سیم به دور یک گوشی پیچیده و پس از عبور از آن در طرف دیگر ساز از روی «شیطانک» گذشته و به سیم گیر وصل می شود. (شیطانک های طرفین سنتور نیز از جنس چوب هستند.)

سیم‌ : سیم های سنتور به دو دسته سیم های سفید از آلیاژ نیکل برای تولید صداهای زیر و سیم های زرد از آلیاژ برنج برای تولید صداهای بم تقسیم می‌شوند. سیم ها از یک طرف در به گوشی و در طرف دیگر با گره‌ای به سیم‌گیر بسته می‌شوند.

سیم گیر : میخ‌هایی فلزی به طول تقریبی 2.5 سانتی متر هستند که در سمت چپ کلاف کوبیده می‌شوند.

کلید یا چکش کوک : وسیله‌ای برای کوک کردن می باشد و معمولا از فلز، چوب و پلاستیک ساخته می‌شود.

کلید یا چکش کوک

مضراب : به معنی ابزارِ زدن است. مضراب ها همانند انواع سنتورها مختلف هستند و هر کدام برای اجرای نوع خاصی از موسیقی به کار می روند. مضراب سنتور از چهار قسمت اصلی دُم ، حلقه ، ساقه و سر تشکیل می شود. برای نواختن ، انگشت سبابه نوازنده درون حلقه مضراب قرار گرفته ، انگشت شست روی دُم و دیگر انگشتان ، زیر آن به طور منظم کنار هم قرار می گیرند. مضراب نوازی در موسیقی ردیف تنها با روش درست گرفتن دست و حرکت مچ انجام می پذیرد.
مضراب سنتور معمولا از چوب شمشاد ، بوته گل سرخ و به طور کلی چوب هایی که قابلیت ارتجاعی بیشتری داشته باشند ساخته می شود. برخی از نوازندگان به قسمت سر مضراب که به سیم ها برخورد می کند نمد ، پنبه یا ماهوت می چسبانند تا صدایی دانشین تر و ملایم تر ایجاد شود چرا که صدای ایجاد شده با مضراب های بدون نمد ، بسیار تیز و پرطنین و فلزی می باشد.

مضراب سنتور

مراحل ساخت

انتخاب چوب مناسب برای ساخت ساز بسیار مهم می باشد. معمولا از چوب درخت گردوی پیر و خشک برای ساخت این ساز استفاده می کنند. حتی الامکان چوب آن را به طریق «چهار شکاف» بریده و عاری از هرگونه ترک ، گره و کرم خوردگی باشد. همچنین باید صاف و یکدست و تا حدودی نرم و لطیف باشد.
ابتدا کلاف ساز را آماده و به تناسب آن صفحه زیرین را آماده کرده و کلاف را بر روی آن می چسبانند سپس به سوراخ کردن جای گوشی‌ها و سیم گیر ها بر روی کلاف می پردازند.
پل‌های سنتور را در محل و جای دقیق خود قرار می‌گیرد. بعد از برش گل ها بر صفحه رویی ، آن را بر کلاف می چسبانند.
شیطانک را نیز چسبانده و سپس سنتور را سمباده زده و آن را برای رنگ آماده می‌سازند. بهترین رنگ برای سنتور ، رنگ قهوه ای توام با قرمزی و کمی سبز است (سبز آن باید بسیار کم باشد.) بعد از رنگ کردن به آن لاک الکل زده تا هم به ساز جلا داده و هم از آن در مقابل رطوبت هوا محافظت کند.
سپس گوشی ها را داخل سوراخ هایشان کرده و سعی می شود تا گوشی ها در یک ردیف کنار هم قرار گیرند. سپس به سیم کشی ساز می پردازند و در آخر خرک ها را زیر سیم ها قرار می دهند به این ترتیب که ابتدا سیم ها را کمی شل کرده و خرک های مربوط به سیم سفید را که قدری بلندتر از خرک های مربوط به سیم زرد هستند بر روی صفحه سنتور قرار داده و سپس خرک های سیم زرد را زیر سیم ها قرار می دهند.

مراحل ساخت

نوازندگان بنام

روایت است که محمد صادق خان ملقب به «سنتور خان» ، سنتور نوازی را از نوازندگان هندی^[1] فرا گرفته است. سنتورخان که در اواخر سلطنت محمد شاه قاجار به شهرت رسید. علی اکبر خان شاهی نوازنده سنتور کامران میرزا (نایب السلطنه ناصرالدین شاه)بود که متاسفانه از ایشان تنها یک صفحه بنام «دلنواز» به یادگار مانده است.

آقا محمد صادق خان ملقب به سرور الملک از سنتور نوازان دربار ناصری بود.
 از دیگر سنتور نوازان و اساتید برجسته و بنام  تا به امروز می توان از استاد حبیب الله سماعی (1325-1280) ، استاد رضا ورزنده (1355-1305)  ، فرامرز پایور (1388-1311) ، استاد مجید کیانی (1320) ، پرویز مشکاتیان (1388-1334) ، رضا شفیعیان ، پشنگ کامکار و اردوان کامکار نام برد.

پرویز مشکاتیان (تصویر سمت راست) و پشنگ کامکار (تصویر سمت چپ) ، از نوازندگان بنام سنتور

سنتور ؛ سازی پردردسر

سنتور با این که از لحاظ وسعت صدا ، وسیع ترین ساز ایرانی می باشد اما پردردسر ترین ساز سنتی ایران شناخته شده ، چرا که تعداد سیم ها زیاد است و کوک کردن آن ها مشکل می باشد و این که برای اجرای هر دستگاه باید کوک ساز عوض شود به همین سبب برای اجرای قطعاتی که دارای علایم متغیر در طول اثر باشد باید از چند سنتور که قبلا برای آن صداها کوک شده اند استفاده کرد با این که در حین اجرا مرتب کوک نت ها را تغییر داد. به همین جهت این ساز در ارکستر کاربرد محدود و مشخصی دارد و فقط می توان قطعاتی را با آن به اجرا درآورد که سنتور برای اجرای آن ها از قبل به طور دقیق کوک شده باشد. 
برای استفاده این ساز در ارکستر ، سنتورهای کروماتیک و بم ساخته شده که این دو نوع سنتور به دلیل داشتن خرک های بیشتر و این که می توانستند نت های کروماتیک بیشتری را با آن ها به اجرا در آورند مورد توجه آهنگسازان قرار گرفت اما بنا به دلایل متعدی از جمله تعداد زیاد خرک ها و پیرو آن مشکلات متعدد اجرایی ، از بین رفتن سرعت  ، تحرک اجرایی و کوک دشوار آن باعث شد تا این ساز از ارکستر خارج شود و با تمام ویژگی ها و مشکلات خاص خود به عنوان یکی از سازهای اصلی گروه سنتی و مهم ترین ساز همراهی کننده آواز و یکی از بهترین سازهای برای تکنوازی موسیقی سنتی به کار گرفته شد.

پانویس

1. از موسیقی دانان و نوازندگان بنام هندی آن زمان در اواخر سلطنت اورنگ زیب آخرین پادشاه مغول ایران (1850 تا 1858 میلادی) مسیّت خان و رضا خان بودند و احتمال می رود نوازندگان ایرانی ، این ساز را از آنان فرا گرفته باشند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• سنتور و یک نگاه کلی ( شناخت سازهای موسیقی ردیف ) / رضا مهدوی / مجله ادبستان فرهنگ و هنر / سال 1371 / شماره 30
• سنتور / کامبیز روشن روان / مجله هنر / سال 1377 / شماره 36
• ساختمان سنتور / سیروس ساغری / مجله مقام موسیقایی / سال 1378 / شماره 4
• سنتور و تغییرات تدریجی آن / داریوش سالاری / مجله مقام موسیقایی / سال 1378 / شماره 6
• سنتور از صبا تا امروز ( پنجاه و یکمین کنسرت پژوهشی-آموزشی) / مجله مقام موسیقایی / سال 83-82 / شماره 26