دواتگری

تعریف

به ساخت ظروف و وسایل فلزی با فلزاتی همچون مس ، برنج ، نقره ، طلا ، ورشو و ... به روش سرد با استفاده از چکش کاری « دواتگری » می گویند. کلمه دواتساز و دواتگر از کلمه کهن نوشت افزاری به نام « دوات » که ترکیبی از جای مرکب و جای قلم و قلمتراش بوده ، گرفته شده است.
مشخصه اصلی دواتگران این است که با فلزات کم بھا کار نمی کنند. از این رو به دواتگران «نقره کار» ھم می گویند.

هنر-صنعت دواتگری

در گذشته دواتگری صنعتی بزرگ بوده و صنعتگرانی بسیاری به این حرفه مشغول بودند. دواتگران با عناصر و آلیاژھای متفاوتی کار می کردند و ظروفی متنوع با کاربرد ھای متفاوت تولید می کردند. امروزه این هنر-صنعت با نام هایی چون رویگری ، مسگری ، زرگری ، ورشو سازی و سماور سازی نیز شناخته می شود.
در این میان تنھا سماور سازی به نام محصولش نامگذاری شده است. ساخت سماور از زیر مجموعه های مهم این هنر به شمار می رود. ورود سماور به ایران در قرن نوزدهم میلادی و ساخت و تولید آن توسط دواتگران ایرانی ، نقطه عطفی در روند فلزکاری ایران محسوب می شود. از دیگر محصولات دواتگری که جزو لوازم خانگی به شمار می رود می توان به قهوه جوش ، منقل ، انواع بخاری ، تابه ، سینی و ...اشاره کرد. ساخت قاشق و چنگال ھم از دیگر تخصص ھای دواتگران است که هنرمندان دواتگر کلیمی در شیراز به ساخت آن مشغول می باشند.

از محصولات دواتگری به عنوان زیرساختی برای هنرهای دیگری چون حکاکی ، قلمزنی ، میناکاری ، طلاکوبی و ...  نیز استفاده می شود. در نتیجه می توان از آن به عنوان یک صنعت تکمیلی نام برد.

دواتگری صنعتی پایه در صنایع فلزی قدیم بوده که در اثر انقلاب صنعتی و ساخت ظروف و اقلام فلزی کارخانه ای رو به نابودی می باشد.

ظرف برنجی دواتگری و قلمزنی شده

تاریخچه

بر طبق یافته های باستان شناسان ، دواتگری در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارد و شاید بتوان گفت که از نخستین شغل ها بوده است. در حدود هفت هزار سال پیش ، مردم در تپه سیلک و تپه زاغه با ساخت اشیای فلزی، به ویژه اشیای مسی آشنا بوده اند. پس از کشف فلزات دیگر ، فلزکاران با افزودن قلع به مس آلیاژ سختی به دست آوردند و به دنبال آن عصر مفرغ آغاز شد که قدمت آن به حدود سه هزار سال قبل از میلاد می رسد.
فلزکاری که دواتگری نیز جزئی از آن است ، در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید. این هنر در دوره سامانی هنری درباری بود که هنر مردمی را نیز تحت تأثیر خود قرار داد. در اوایل دوره اسلامی استفاده از آلیاژهای مختلف رایج شد. در دوره صفویه علاوه بر آلیاژها، از آهن و فولاد نیز اشیایی نفیسی با تزئین طلاکوبی ساخته شد.

فلزات مورد استفاده 

فلزاتی چکش خواری چون طلا ، نقره ، مس ، برنج ، برنز و ... . 

آماده سازی مواد اولیه

دواتگران بیشتر از نقره استفاده می کنند. در گذشته ساچمه های نقره از لندن وارد می شد که به ساچمه لندنی معروف بودند. دواتگر نقره را به کارگاه ذوب می برد تا شمشی به اندازه مورد نظر تھیه کند. از حساس ترین مراحل آماده سازی مواد اولیه «عیار دھی» است که در هنگام ذوب انجام می پذیرد. شمش نقره تهیه شده نزد «نورد کار» برده شده و به ورق تبدیل می گردد.

ابزار کار

چکش و سندان: از پر تعداد ترین ابزار در این رشته می باشند. علت این امر تنوع در فرم و اندازه محصولات می باشد. چکش مورد استفاده در دواتگری دارای نوکی بلند و دسته ای کوتاه است.

• چکش سنگین : برای کارهای سنگین دواتگری
• چکش نیم هلال کف تخت : برای ساخت و پرداخت قسمت هایی مانند هلال گوشه های سینی استفاده می شود.
• چکش چوبی : برای صافکاری و تابگیری بعد از قلمزنی مورد استفاده قرار می گیرد.
• چکش سرکاس : برای فرم دادن ظرف روی گل زرد از این چکش استفاده می شود.
• چکش کف تک : سطح این چکش همانن چکش کف تخت است و لبه های هلالی شکل دارد و پرکاربردترین چکش در دواتگری می باشد.

از چکش کف تخت و سندان کف تخت برای ساخت سطوح تخت و صافی مانند سینی استفاده می شود.

• سندان میخ نصفه :برای ظروفی با مقطع استوانه ای مانند لیوان که بنا به اندازه و فرم آن متغیر است.
• سندان کف قلوه : برای به شکل کاسه در آوردن ورقه از این سندان استفاده می شود
• سندان معروف به نای کاس : که جھت ساخت ظروف تو گرد استفاده دارد.
• سندان سووه : سندانی چند کاره است که از سه بخش تشکیل می شود. یکی از مثلث ها به صورت هلال و برای ساخت ظروف هلالی ، دیگری چهارگوش باری ساخت ظروف چهارگوش و همچنین قسمت مرکزی سندان که تخت می باشد.

پرگار فلزی : برای کشیدن الگوی دایره

انواع انبر : از انبر برای تاباندن ، سفید کردن^[1] ، گرفتن بوته ذوب و جوشکاری ، که به ظرف یا قطعه نمی توان دست زد استفاده می کنند.

انواع سوھان معمولی و مویی : برای پرداخت لبه ھای کار یا محل جوشکاری شده استفاده می شود.

انواع قیچی : برای برش ورق های فلزی

گاز و مشعل : برای آماده کردن ھویه ، تاباندن و ... مورد استفاده قرار می گیرد.

فرچه : برای تمیز کردن سطح کار از آن استفاده می کنند به این ترتیب که کار را پس از شستشو در خاک اره انداخته و سپس با فرچه به تمیز کردن سطح کار می پردازند. این کار برای لک زدایی از سطح نقره انجام می پذیرد.

دستگاه نورد : برای نازک کردن ورق و همچنین به دست آوردن انواع مفتول از این دستگاه استفاده می شود.

ابزار کار 

مراحل انجام کار

• اندازه زدن با پرگار : مھارت دواتگر زمانی مشخص می گردد که ظرف مورد نظر ، از دایره ای برش خورده بدون کم یا زیاد شدن ساخته شود.
• برش ورق با قیچی
• حرارت دادن ورق برش خورده : ورق نقره در هنگام نورد سیاه شده و آماده چکش کاری می گردد.
• معلق کردن ورق نقره در محلول زاغ و آب (سفید کردن) : برای برگرداندن رنگ اصلی نقره ، آن را در این محلول قرار می دهند.
• چکش کاری با سندان کف قلوه و چکش کف تک شروع می شود. به ورق ضربه زده تا شکل محدب به خود گیرد. چکش کاری و همزمان گرداندن ظرف بیشترین وقت دواتگر را به خود اختصاص می دهد. این عمل آنقدر تکرار می شود تا دواتگر به فرم مطلوب دست یابد.

اگر محصول مورد نظر زیر ساختی به عنوان مثال برای قلمزنی باشد ، محصول آماده شده را به قلمزن داده و پس از قلمزنی ، دواتگر به صافکاری نهایی می پردازد و تاب های احتمالی کار را با چکش چوبی صاف می کند.

از مراحل دواتگری

از روش های ساخت ظروف در هنر دواتگری

• ساخت اشیا به صورت یک تکه یا بدون درز

در این روش ابتدا ورق فلز را به شکل دایره ای که شعاع آن برابر ارتفاع ظرف مورد نظر است می برند ، مرکز آن را بر روی سندان قرار داده و با چکش از مرکز به طرف محیط آن به صورت مارپیچ ضربه های یکنواخت و کنار هم وارد می کنند تا ورق فلز به شکل کاسه در آید. سپس آن را وارونه بر روی سندان گذاشته با ضربه هایی دهانه ظرف را جمع می کنند تا به شکل گلدان یا مشابه آن درآید.

• ساخت اشیا با استفاده از دستگاه یا به روش خم کاری

در این روش از دستگاهی به نام «سه نظام» استفاده می شود. برای شروع کار یک صفحه گرد فلزی بریده و آن را همراه با قالب هایی از جنس چدن و به شکل ظرف ساخته شده، به دستگاه می بندند و در حالی که دستگاه روشن است و فلز و قالب را می چرخاند، با قلم های فولادی به طول 50 سانتی متر، فلز را فشرده ، بر روی قالب می خوابانند. در نتیجه ورق فلز به شکل قالب در می آید.

• ساخت اشیا به صورت چند تکه یا درزدار

تعدادی ورق فلز را به شکل مستطیل بریده به طوری که طول و عرض آن ها برابر اندازه حداکثر محیط و ارتفاع ظرف مورد نظر باشد. سپس لبه دو ضلع رو به روی هم را با چکش به حدی نازک می کند که به نصف قطر اولیه برسد. سپس این اضلاع نازک شده را در هم چفت می کنند و به شکل دلخواه در می آورند. اما این ظروف برای قلمزنی مناسب نمی باشند چرا که لبه های اضلاعش نازک شده و در قلمزنی و تزئین، مشکلاتی ایجاد می کنند. در نتیجه بیشتر قلمزنان ترجیح می دهند از ظرف های یک تکه یا بدون درز استفاده کنند.

مشخصات یک محصول دواتگری شده مرغوب

برای محصولات ساده فلزی که بر روی آن ها حکاکی ، قلمزنی و ... انجام نمی شود استفاده از مواد اولیه مرغوب ، شرط اصلی بوده و ورقه فلزی مورد استفاده باید عاری از هرگونه ضایعات و ناصافی باشد. میزان درصد فلزهای مورد استفاده در آلیاژیی همچون برنج (که از مس و روی به دست می آید) ، مفرغ (که از مس و قلع حاصل می شود) ، ورشو (که از مس، نیکل و روی حاصل می آید) نیز در مرغوبیت اثر بسیار موثر است.
اثر ضربات چکش بر روی قسمت های مختلف بدنه باید به وضوح دیده شود. هرچه ضربات ظریف و هنرمندانه تر باشد ، محصول یا زیرساخت از کیفیت بالاتری برخوردار می گردد و ارزش هنری کار بیشتر می گردد.
بدنه و زیرساخت باید دارای سطحی صاف و صیقلی باشد و بر روی آن ها اثری از جوش کاری، لحیم کاری موجود نباشد.
تعادل، تقارن و ایستایی کافی در ظروف و بدنه بسیار مهم است.
هرچه از فلز گرانبهاتر یا از آلیاژ مرغوب تر و یا مواد اولیه با کیفیت مطلوب تر استفاده شده باشد، ارزش و کیفیت کار بالاتر می رود.

مراکز تولید

در گذشته این هنر-صنعت در اکثر مناطق ایران رواج داشت ولی در حال حاضر در شهرهای اصفهان ، شیراز ، تبریز ، اراک و تهران در این رشته فعالیت دارند.

پانویس

1. عمل سفید کردن : بعد از نورد یا تاباندن ، رنگ نقره سیاه می شود. برای برگرداندن رنگ نقره ،آن را در محلول زاغ و آب به نسبت 1 به 20 به مدت 10 تا 20 دقیقه قرار می دهند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / سال 1388 / چاپ دوم
• مستندنگاری دواتگری شیراز / مجید سلیمی / معاونت صنایع دستی استان فارس / سال 1391