پیانو

پیانو یکی از سازهای زهی ضربه ای محسوب می شود ، صفحه کلید دارد و از مشهورترین سازهای صفحه کلید دار به شمار می رود. صدای آن در اثر برخورد چکش هایی با سیم ها تولید می‌شود. این چکش‌ها در اثر فشرده ‌شدن کلیدها (کلاویه ها) به حرکت در می آیند. سیم ها نیز به صفحه ‌ای موسوم به «صفحه صدا» متصل شده‌اند که صدای آن‌ها را تقویت می کند. در قسمت پایین ساز که جلوی پای نوازنده قرار می گیرد دو یا سه پدال تعبیه شده است. با فشار دادن پدال سمت راست ، پس از برداشتن انگشت از روی شستی ، ارتعاش صدا ادامه یافته تا این که به تدریج و خود به خود قطع شود. فشار دادن پدال چپ سبب می شود که صدایی خفه و کم تولید شود. پدال وسط نیز موجب ظریف شرن و کم صدایی صوتِ حاصل می شود.

از پیانو به عنوان «مادر سازها» یاد شده و از کامل ترین سازها می باشد ؛ چرا که بر خلاف سایر ساز ها محدوده بسیار گسترده ای از اصوات را تولید می کند ، همچنین نوازنده می تواند هم زمان ده نت (به تعداد انگشتان دست) را اجرا كند.

پیانو در شکل فعلی اش بیش از هفت اکتاو دارد و قادر به تولید فرکانس هایی از حدود 20 تا 5000 هرتز می باشد و به علت وسعت صدای آن ، نت نویسی اش بر روی دو حامل صورت می گیرد که حامل بم (کلید فا) برای اجرا با دست چپ و حامل زیر (کلید سل) برای اجرا با دست راست می باشد.

از لحاظ کیفیت و طنین صدا ، مطبوع ترين و وسيع ترين ساز در بين سازهای موسيقی می باشد. 

پيانو كوتاه شده كلمه «PianoForte» (به معنای ضعيف - قوی) است که منعکس کننده توانایی این ساز در تولید صداهای زیر و بم می باشد. این ساز ، در سال 1709 میلادی توسط  یک شخص ايتاليايی به نام « بارتولومئو کریستوفری/ Bartolommeo Cristofori » ساخته شد. وی متخصص ساخت هارپسیکورد بود و به خوبی با سیم ها و ساختمان ابزارهای صفحه کلید رشته آشنایی داشت و توانست با تغيير مكانيسم زخمه ای هارپسيكورد ، آن را به كوبشی تبدیل کند. او شستی ها را با مكانيسم خاصی به مضراب های چكشی ساز مرتبط کرد، به طوری كه هرگاه بر روی شستی بكوبيم ، چكش مضراب نيز بر روی سيم كوبيده شده و دوباره به عقب باز می گردد. بعد ها اين سيستم توسط آلمانی ها تكميل شده و پيانو های امروزی شکل گرفتند.

هارپسیکورد / Harpsichord ، فلاندر ، 1650 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

انواع پیانو

گراند پیانو (Grand Piano)
اولین پیانو‌های در ابعاد بزرگ ساخته شده و شکل خاصی داشتند که در اصطلاح به آن پیانوی بزرگ گفته می‌شود و در ایران گاهی با نام پیانو رویال شناخته می‌شود. بیش از دو متر طول داشته و در بالا دارای در بزرگیست که معمولا در هنگام نواختن آن را در حالت نیمه ‌بازقرار داده و به وسیله پایه کوچکی ثابت می ‌کنند.
در اين پیانو، سيم ها به صورت افقی قرار گرفته و چكش ها از زير به سيم ها ضربه می زنند. اين ساز در سالن های كنسرت و اركسترهای بزرگ مورد استفاده قرار می گیرد.

گراند پیانو با دو پدال/Grand Piano ،  استرالیا ، 25-1815 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

گراند پیانو با دو پدال/ Grand Piano ، لندن ، 1840 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن 

پیانوی ایستاده یا دیواری (Upright Piano)

به آن «پيانينو» به معنای پيانوی كوچك نیز می گویند. این پيانو نسبت به گراند پيانو، كم حجم تر و ارزان تر بوده  و به همین سبب برای استفاده در منزل مناسب تر است. در این پیانو سيم ها به صورت عمودی قرار گرفته و چكش ها از جلو به سيم ها ضربه می زنند.

پیانو دیواری با سه پدال / Upright Piano

پیانو در ایران

در سفرنامه تاورنیه به نوعی اُرگ در دربار صفوی اشاره شده است. در سال 1806 میلادی ( 1185 شمسی ) نخستین پیانو به ایران وارد شد که هدیه ای بود از سوی ناپلئون بناپارت به فتحعلی شاه که تنها پنج اکتاو داشت. این پیانو برای مدت ها در خانه «عضدالدوله» صدر اعظم وقت ، نگهداری می شد.
اما پیانو و نواختن آن در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه مورد توجه قرار گرفت. در سفری که حاجی میرزا حسین خان سپهسالار ، ناصرالدین شاه را به اروپا برد ، چند دستگاه پیانوی کامل خریداری و با خود به ایران آوردند.

محمد صادق خان سرورالملک ، نوازنده برجسته سنتور ، با توجه به شباهت هایی که در مکانیسم سنتور و پیانو وجود دارد ، آن را به شیوه ایرانی کوک کرد و به اجرای نغمه های ایرانی با پیانو پرداخت.

ورود پیانو به دربار ایران ، گواه تجدد خواهی اشراف و درباریان می باشد. اشراف زادگان به فراگیری این ساز که مایه تجدد و تفاخر بود می پرداختند. عصمت الدوله دختر ناصرالدین شاه نیز به نواختن پیانو آشنا شد و گاهی در حضور پدر به اجرای برنامه می پرداخت. اما نخستین شخص ایرانی که این ساز را به شیوه درستی نواخت «غلامرضا مین باشین» ملقب به «سالار معزز» بود که در شعبه موزیک دارالفنون و کنسرواتوار سن پترزبورگ به یادگیری این ساز پرداخت و قطعه ای به نام «آواز ماهور : فانتزی روی موتیف های ایرانی» با کوک استاندارد برای پیانو آفرید که در روسیه به چاپ رسیده است. قطعات «پیش درآمد جدید ماهور» و «تصنیف ماهور برای پیانو» از قطعات ساخته شده توسط این هنرمند است.

بعد از سرورالملک ، اجرای نغمه های ایرانی با پیانو توسط نوازندگانی چون «محمود مفخم» و «معتمدالممالک یحیائیان» ادامه پیدا کرد. «مرتضی محجوبی» و «حسین استوار» از شاگردان محمود مفخم بودند که در این زمینه بسیار پیشرفت کرده و مشهور شدند. «جواد معروفی» علاوه بر موسیقی ایرانی ، با موسیقی کلاسیک غرب نیز آشنایی داشت و ردیف موسیقی ایرانی را برای پیانو تنظیم کرد. « انوشیران روحانی » و « اردشیر روحانی » از شاگردان به نام جواد معروفی بودند.
بعد از انقلاب اسلامی ، با دگرگونی های بسیاری که در زمینه فرهنگ و موسیقی ایجاد شد ، اجرای موسیقی ایرانی با ساز های غربی همچون پیانو محدود گشت و از اواخر دهه 1370 ش. فعالیت در این زمینه با افت بسیار زیاد کیفی روبرو شد.

فریبرز لاچینی ، پیانیست معروف ایرانی

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ساز شناسی / پرویز منصوری / انتشارات زوار / بهار 1393 / چاپ نهم
• پیانو در موسیقی ایرانی ( ماشین زمان ) / هرمز فرهت / مترجم : پژمان اکبرزاده / مجله فرهنگ و آهنگ / سال 1385 / شماره 11
• چند نکته درباره وضع موسیقی ایران در دوره ناصرالدین شاه / ببابک خضرائی / مجله گلستان هنر / سال 1386 / شماره 8